یافته‌های باستان شناسی
شاهکارهای تاق بستان؛ در آستانه‌ی جهانی شدن
- يافته‌هاي باستان شناسي
- نمایش از دوشنبه, 21 ارديبهشت 1394 13:42
برگرفته از فصل‌نامۀ فروزش شماره ششم (تابستان و پاییز 1392)، رویه 94 تا 101
مارال غلامی
نزدیک به دو سال است که تاق‌بُستان در حال ساماندهی است تا برای ثبت جهانی آماده شود. تاق‌بستان مجموعه‌ای از سنگ‌نگاره‌ها و سنگ‌نبشته‌های دوره‌ی ساسانی است که درون دو تاق در دامنه‌ی کوهی به همین نام و در کنار چشمه‌ی آناهیتا در شمال شرقی حاشیه‌ی کنونی شهر کرمانشاه واقع شده است. این مجموعه‌ی 1700 ساله ارزش هنری و تاریخی بسیاری دارد. چند صحنه‌ی تاریخی از جمله تاج‌گذاری پادشاهان خسرو پرویز، اردشیر دوم، شاهپور دوم، شاهپور سوم و دو صحنه‌ی بی‌نظیر شکار و همچنین چند سنگ‌نوشته به خط پهلوی کتیبه‌ای در آن کنده‌کاری شده است. وجود کوه و چشمه در این مکان، آن را به گردشگاهی روح‌فزا تبدیل نموده که از زمان‌های دیرین تا به امروز مورد توجه بوده است.
بر اساس گفته‌ی مسؤولان میراث فرهنگی طرح ساماندهی تاق‌بستان برای نمایان کردن و جلوگیری از صدمات وارده به تاق و آماده‌سازی مجموعه برای ثبت جهانی انجام شده است. در حال حاضر، سطح اطراف مجموعه‌ی تاق‌بستان به جهتِ خروج آب‌های جمع شده در مقابل تاق‌ها پایین آمده و حریم منظر آن با کاهش ارتفاع بنای تازه‌ساز امامزاده ابراهیم بهبود یافته است.
***
سیاحان، تاریخ‌پژوهان و جغرافی‌نویسان دوره‌ی اسلامی، ضمن توصیف سنگ‌نگاره‌های تاق بستان، از این محوطه با نام‌های متفاوتی یاد کرده‌اند. «ابن فقیه» و «ابن رسته» این مکان را «شبدیز» و یاقوت حموی آن را «قصر شیرین» نامیده است. همچنین «حمدالله مستوفی» آن را «طاق بسطام» و عده‌ای دیگر آن را «طاق بهستون»، «طاق بیستون» و «تخت بستان» نامیده‌اند. اهالی محل نیز این محوطه را با نام «طاق وسان» و «طاق بسان» می‌شناسند که در زبان کردی «تاق سنگی» معنا می‌دهد (تاق به معنی سقف قوسی شکل که با آجر روی خانه‌ها و یا درگاه یا پل و یا جای دیگر درست می‌کنند. اینجا هم تاق همان سقف قوسی شکلی است که از سنگ تراشیده شده. «وَ» در گویش کردی به معنی «از» است و «سان» به معنی سنگ. گویا واژه‌ی اخیر از زبان مادی گرفته شده باشد زیرا در زبان مادها اَسان به معنی سنگ بوده، همچنین در اوستا واژه‌ی آسمان را اَسمَن گفته‌اند که به همین معنی است. هم‌اکنون در اغلب روستاهای غرب، چاقو و داس را به‌وسیله‌ی سنگ صاف تیره‌رنگی تیز می‌کنند که به آن هه‌سان = هسان می‌گویند که بی‌گمان همان «اَسان» است که به مرور به «هسان» تحریف شده).
مجلس شکار در دیوارهٔ تاق بزرگ
شاهان ساسانی، به پیروی از پادشاهان دوران هخامنشی، برای تراشیدن تندیس‌های خود و ثبت رویدادهای بزرگِ دوره‌ی خویش نخست نقاطی پیرامون تخت‌جمشید، به‌ویژه جایی را که امروزه به نقش‌رستم معروف است، برگزیدند؛ اما از زمان اردشیر دوم و شاهان پس از او تاق‌بستان را انتخاب کردند که میانِ راه تجاری غرب و شرق قرار داشت و دارای طبیعتی سرسبز و پرآب بود. در این محوطه به جز آثار یادشده از دوره‌ی ساسانی نقوشی چون پیکره‌های موبد موبدان و ایزد مهر، و همچنین سنگ‌نگاره‌ای از دوره‌ی قاجار، به چشم می‌خورد.
تاق بزرگ
تاق بزرگ
تاق بزرگ دارای ایوانی با فضای مستطیل به عرض ۷ متر و ۸۵ سانتی‌متر، ارتفاع ۱۱ متر و ۹۰ سانتی‌متر و عمق ۷ متر و ۶۵ سانتی‌متر با دو سنگ‌نگاره‌ی برجسته‌ی بزرگ است که در کناره‌ی ورودی آن، نقش‌هایی از فرشتگان بال‌دار، درخت زندگی، مجالس شکار گراز و شکار مرغان و ماهیان در مرداب و نقش‌های فیل، اسب و قایق به چشم می‌خورد که در مجموع فضایی حاکی از بزم و شادی را می‌نمایاند. پیش از این‌که ساخت این تابلوهای زیبا از زندگی به پایان برسد خسرو به دست پسرش شیرویه کشته شد، از این‌رو کار هنرمند حجار در واپسین نماهای شکار گوزن ناتمام ماند.
این تاق، که مهم‌ترین اثر در تاق‌بستان است، به سفارش خسرو پرویز در طول ٣٨ سال پادشاهی وی (٦٢٨ ـ٥٩٠ م.) حجاری شده و تصویر اصلیِ آن، مجلس تاج‌ستانی این پادشاه مقتدر ساسانی است. در این نگاره، شاه در میان اهورامزدا و مهر (میترا) ــ یا موبد موبدان و آناهیتا ــ قرار دارد. مقام نخست تاجی کنگره‌دار بر سر دارد و حلقه‌ی فرّ ایزدی یا دیهیم پادشاهی را به شاه می‌دهد. لباسِ شاه و نگاره‌ی این فرد تا حدی یکسان است و شاید اشاره‌ای به جمله‌ی «چهر از ایزدان دارد» در کتیبه‌ها باشد. هر دو آنها شلواری چین‌دار به پا دارند که توسط بندی به مچ پای‌شان چسبیده است. همچنین هر دو دارای کمربند و دست‌بند هستند. در سمت چپ شاه، یا آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها و نمود خرمی و سرسبزی حضور دارد یا مهر، ایزد پیمان و یاور جنگاوران با حلقه‌ی پیمان که در دست دارد. این سه صورت از روبه‌رو دیده می‌شوند و جالب است که خسرو پرویز خود را از ایزدان بزرگ‌تر و شکیل‌تر نشان داده است.
در زیر نقشِ تاج‌گذاری خسرو پرویز سواری زره‌پوش سوار بر اسب قرار دارد که آن را به‌راستی می‌توان نیای شوالیه‌های اروپایی دانست. این حجاریِ شگفت که به روایتی از آنِ خسرو و اسب معروفش، شبدیز، است، در بخش‌هایی از سنگ بیرون آمده، به گونه‌ای که توسط مهاجمان ــ به احتمال، در هنگام یورش تازیان ــ یک دست سوار و یک پای اسب و بخش‌هایی از نیزه و سپر و شمشیر نابود شده است.
گفتنی است، دو نقش اصلی این تاق به‌گونه‌ای قرار گرفته‌اند که گویی که در دو طبقه قرار دارند. در دو طرف نقش زیرین دو ستون از سنگ بیرون آورده‌اند که نگه‌دارنده‌ی نقش اصلی در طبقه‌ی دوم هستند. سرستون‌ها که به وسیله‌ی رشته‌ای از برگ تاک به یکدیگر متصل شده‌اند، دارای همان نقشی هستند که در درخت‌های مدخل غار تعبیه شده است.
در نمای بیرونی تاق، بر سر آن کنگره‌هایی به سبک درگاه کاخ‌های سلطنتی است که منشاء آن تمدن آشور است و بعدها در پادشاهی ماد دیده می‌شود و سپس به یونان هم می‌رود. پایه‌های تاق بر دو ستون منقوش قرار گرفته‌اند. در قسمت‌های بالا و دو سوی تاق، دو تصویر از ایزدبانوی پیروزی دیده می‌شود که هر یک تاجی از مروارید را با دست راست‌شان به جانب روبه‌رو دراز کرده‌اند. اگر از نظر تقارن و هندسه‌ی فرضی حساب کنیم، گویی این دو در یک مسیر دایره‌ای به دور این تاق در چرخش هستند. آنها در دست چپ کاسه‌ای پر از مروارید دارند. فرشته‌ی سمت راست سالم است، ولی فرشته‌ی سمت چپ، به‌جز سر و دست‌ها و در پایین یکی از پاها، تخریب شده است.
در پایین سنگ‌نگاره‌ی فرشته‌ها نقشی از یک گیاه دیده می‌شود که به گمان هرتسفلد، این درخت نمونه‌ای از درخت زندگانی است که در اسطوره‌های ایرانی عنوان شده و در روایت‌های زرتشتی به صورت‌های گوناگون، از قبیل گوکَرن، درآمده که شفابخش هر بیماری به شمار می‌رفته است.
تاق کوچک؛ نگاره‌های شاهپور دوم و شاهپور سوم
تاق کوچک
تاق کوچک در میان سنگ‌نگاره‌ی تاج‌گذاری اردشیر دوم و تاق بزرگ قرار دارد و دارای فضایی مستطیل‌شکل به عرض ۵ متر و ۸۰ سانتی‌متر و ارتفاع ۵ متر و ۳۰ سانتی‌متر است. این تاق بین سال‌های ٣٥٨ ـ٣٨٣ میلادی و به دستور شاپور سوم حجاری شده و دارای دو نقش در بالای دیواره‌ی تاق و دو کتیبه است که نشان‌دهنده‌ی مراسم تاج‌گذاری شاهپور دوم و شاهپور سوم هستند. دو کتیبه به خط پهلوی ساسانی، یکی در ١٣ سطر و دیگری در ٩ سطر، در دو سوی مجسمه‌های تاق کوچک در تاق‌بستان نقر شده که پیکره‌ها را معرفی می‌کند که در قرن هیجدهم میلادی به‌وسیله‌ی کشیشی فرانسوی به نام «آبه» قالب‌گیری شد و در سال ١٧٩٢ میلادی ترجمه و به چاپ رسید. دِمورگان، باستان‌شناس فرانسوی، پس از قالب‌گیری مجدد در قرن نوزدهم و رفع اشتباه‌ها آنها را دوباره به چاپ رسانید. برگردانِ این کتیبه‌های پهلوی، که متن‌شان یکی است، چنین است:
این پیکری است از بغ مزداپرست. خدایگان شاپور؛ شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد؛ فرزند بغ مزادپرست، خدایگان هرمز [که در سنگ‌نوشته‌ی شاهپور سوم به‌جای این جمله نوشته شده است: «خدایگان شاپور»]؛ شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد؛ نوه‌ی خدایگان نوه‌ی شاه شاهان [که در سنگ‌نوشته‌ی شاهپور سوم در اینجا «نوه خدایگان هرمز شاهنشاه» آمده است].
تاق کوچک اولین تاق سنگی جهان با توجه به کاربری خاص خود است و قدمتِ آن نسبت به تاق بزرگ دویست سال بیشتر است.
نقش‌برجسته تاج‌گذاری اردشیر دوم
سنگ‌نگاره‌ی تاج‌ستانی اردشیر دوم، قدیمی‌ترین نقش‌برجسته‌ی تاق‌بستان، بر روی صخره‌ای است که در کنار تاق کوچک کنده شده و از فاصله‌ی دور به خوبی نمایان است. در این صحنه اردشیر دوم، نهمین شاه ساسانی، به حالت ایستاده با صورتی سه ربعی و بدنی تمام رخ در مرکز صحنه نقش شده که دست چپ را بر روی دسته‌ی شمشیر گذاشته و با دست راست حلقه‌ی روبان‌داری را از اهورامزدا (؟) می‌گیرد، درحالی که موبد موبدان (زرتشت؟) یا به‌قولی میترا با هاله‌ای از نور در سمت چپ، پشت سر او، قرار دارد. زیر پای اردشیر دوم، ژولیان امپراتور روم که در جنگ اسیر شد افتاده است. شاه ساسانی چشمانی درشت و ابروانی برجسته دارد. ریش او مجعد و موهای سرش به صورت انبوه بر روی شانه‌ها ریخته است. وی گوشواره‌ای بر گوش و گردن‌بندی در گردن و دست‌بندی در مچ دارد. گوشواره‌ی او به شکل حلقه‌ی مدوری است که گوی کوچکی به آن آویزان است. گردن‌بند او نیز شامل یک ردیف مهره‌های مروارید درشت است.
محمدعلی میرزا در کنار پادشاهان بزرگ
در بخش فوقانی دیوار سمت چپ ایوان بزرگ، سنگ‌نگاره¬ای رنگی از دوران قاجار با سنگ¬نبشته¬ای به خط نستعلیق کنده شده که به نمای تاق آسیب زده است. در این سنگ‌نگاره ــ که اکنون خود به بخشی از تاریخ تبدیل شده است ــ محمدعلی میرزا دولتشاه، حاکم قاجاری و پسر فتحعلی‌شاه قاجار، که بر روی تختی نشسته، تصویر شده است. در سمت راست او، پسر بزرگش امام‌قلی میرزا معروف به عمادالدوله به حالت ایستاده، و در سمت چپ، پسر دیگرش محمدحسین میرزا نقش شده است. در جلو محمدعلی‌میرزا آغا غنی، که خواجه‌باشی دربار بوده، به حالت ایستاده حک شده است.
در سمت چپ سنگ‌نگاره، سنگ‌نبشته‌ای به خط نستعلیق نوشته شده است. این سنگ‌نبشته به صورت وقف‌نامه و مضمون آن حاکی از اختصاص درآمد سه دانگ از مزارع کبودخانی برای انجام مراسم عزاداری امام حسین (ع) در ماه عاشورا و سایر عزاهاست. طبق سنگ‌نبشته، این سنگ‌نگاره در سال 1237 هجری قمری به دستور آقا غنی (خواجه‌باشی محمدعلی میرزا) و توسط میرزاجعفر سنگ‌تراش کنده شده است.
درباره‌ی ارزش نگاره‌ی یادشده ناصرالدین‌شاه در سفرنامه‌ی خود چنین نوشته است: «بالای این صفحه آغاغنی، خواجه‌باشی محمدعلی‌میرزای مرحوم، که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت‌الدوله پسرش و پسر کوچک‌تر را داده است حجاری نموده. خود آغاغنی را هم با هیأت مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده‌اند. طوری به او بیفتاده که واقعاً مهوع است و طاق را ضایع کرده است و بس‌که بد حجاری شده روی اشکال را رنگ‌آمیزی کرده‌اند. الحق مایه‌ی تضییع طاق شده است».
همچنین سنگ‌نبشته‌ی دیگری نیز به خط نستعلیق در قسمت بیرونی و بالا سمت راست تاق در داخل تاق‌نما قرار دارد که متعلق به عمارت مسعودیه است. عمارت مسعودیه عمارتی زیبا و شکیل بود که دقیقاً روی ضلع شرقی چشمه سوار بوده است. این ساختمان که توسط عمادالدوله (پسر محمدعلی میرزا) ساخته شده بود، در سال ١٣٤٢ توسط شهردار وقت کرمانشاه، به منظور نمایان ساختن آثار باستانی و آزادسازی چشمه‌ی آناهیتا، تخریب شد.
موزه‌ی سنگ‌ها
در بخش پشتی مجموعه‌ی تاق‌بستان پلکان سنگی کنده شده که از زاویه‌ی شرقی ـ غربی است و با تغییر مسیر در چند بخش متفاوت به سمت غرب رفته و در بخشی بالاتر از تاق روی صفحه‌ای رها می‌شود.
پیش از ساماندهی تاق بستان در ضلع غربی تاق بستان موزه‌ی سنگ قرار داشت. در این مکان سنگ‌های تاریخی جمع‌آوری‌شده از نقاط مختلف استان در معرض دید همگان قرار دارد. سه سرستون متعلق به زمان ساسانی بیستون که در یک سوی آنها نقش خسرو پرویز و در سوی دیگر نقش آناهیتا قرار دارد، بر روی پایه و در میان سرستون‌ها قرار گرفته‌اند. نفیس‌ترین سرستون در این موزه نقشی از خسرو پرویز است که در زمان جنگ بین آوار نقاط بمباران‌شده پیدا شد و سپس به این محل منتقل گردید.
تابوتی سنگی متعلق به دوره اشکانی، تعداد زیادی ستون و سرستون از دوره‌های ساسانی و قاجار، تعدادی سنگ نقش‌دار از اواخر دوره‌ی زندیه یا اوایل دوره‌ی قاجار و مجسمه‌ی به‌شدت آسیب‌دیده‌ای که متعلق به خسرو پرویز است در میان آثار سنگی دیده می‌شود.
نقش‌های حجاری‌شده بر روی سنگ‌ها موضوعات متفاوتی را نشان می‌دهند و احتمالاً به عنوان اِزاره در یکی از بناهای آن عهد، که اکنون اطلاعاتی از آن در دست نیست، به کار می‌رفتند.
نگاهی به ارزش هنری آثار
هنرمندان سنگ‌تراش تاق‌بستان نگاره‌ها، حتا ریزترینِ آنها را با ظرافت هر چه تمام‌تر به تصویر کشیده‌اند، به‌طوری که این مجموعه اوج هنر حجاری و معماری نه تنها در ایران بلکه در جهان را نشان می‌دهد.
گفته می‌شود مجموعه‌ی سنگ‌نگاره‌ی شکارگاه سلطنتی تاق‌بستان نخستین تابلوی سنگی با رعایت قاعده و اصول نقاشی در جهان به حساب می‌آید؛ صحنه‌ی شکار گراز از نظر حرکت و نمایش از جمله شاهکارهای هنر سنگ‌نگاری به شمار می‌رود که در سبک‌های هنری نزدیک به سبک نقاشی بر روی دیوار است. علاوه بر تصویرهای ریز و دقیق شکار، تصویر گروه‌های موسیقی، به‌ویژه زنان موسیقی‌دانی که به نواختن چنگ و سازهای بادی مشغول هستند، نیز در نوع خود شاهکار به شمار می‌آیند.
همچنین با مطالعه‌ی تحلیلی در نقش‌برجسته‌های تاق بستان می‌توان دریافت که لباس رنگارنگ سوار با نخ‌های زرین بافته شده و دارای سبک‌های لوزی‌شکل و تزیینی کاملاً هندسی است. در صحنه‌ی شکارِ گراز شاه لباسی در تن دارد که پارچه‌ی آن مزیّن به نقش سیمرغ در نشانه‌های دایره‌وار است. لباس پاروزن‌ها نیز نقش‌های نمایشی دارد. در نقش‌برجسته‌ی دیواره‌ی جانبی تاق بزرگ زیور تشریفاتی جامه‌ی پادشاه که بر تخت نشسته درون شمه‌ی مرکزی به روی قرصی از بلور مهرکنی شده و با انواع زردوزی و گل‌اندازهای تنگ هم تزیین فراوان یافته و جامه‌های ملتزمان و فیل‌سواران با نگاره‌های گیاهی و پرندگان دست‌دوزی شده است.
صحنه‌ی شکار گراز بیانگر محیطی مرداب یا نیزاری است که بسیار ظریف و پویا هستند و تحرک در نقش‌ها مشخص است. تقریباً همه‌ی نقش را در خطوطی به شکل قاب محصور کرده‌اند و فقط حاشیه باریکی در سمت راست قرار داده‌اند، که جماعتی کثیر از مردمان و جانوران در آن حضور دارند. در نیزار ماهی و مرغابی بسیار دیده می‌شود.
در سمت راست تاق بزرگ صحنه‌ی شکار گوزن دیده می‌شود، در این نقش قسمت میانی را در خطوطی محصور کرده‌اند که شبیه حصاری شده است و شاید نمایانگر محوطه‌ای محافظت‌شده و یا برج و باروی خسرو پرویز است که در ١٥٠٠ متری آثار تاق‌بستان قرار گرفته بوده است و هنوز بقایایی از دیوار در بلوار تاق‌بستان دیده می‌شود، هر چند در سال ١٣٤٢ به دست شهردار وقت کرمانشاه تا حدودی از میان رفته است. کاوشی بر روی این دیوار در سال ١٣٨٨ انجام شد و دو تراشه روی آن زده شد. در دیواره، خشت‌های ٤٠ در ٤٠ به کار رفته است و پهنای آن ١٦ متر و ارتفاعش به ٥/٣ تا ٤ متر می‌رسد. طول و عرض دیوار نیز ١١٥٠ در ٨٥٠ متر بوده است که محیطی ١٠٠ هکتاری را شامل می‌شود.
استادانی که این حجاری‌ها را انجام داده‌اند، تنها نقاش و حجار نبوده‌‌اند، بلکه گیاه‌شناس و جانورشناس نیز بوده و نسبت به دانش‌های حساب، هندسه و تقارن آشنایی کامل داشته و نحوه‌ی پارو زدن، کشیدن کمان، فیل‌بانان، نحوه‌ی شکار گراز‌ها و آهوان را می‌شناخته‌اند. گفتنی است تصاویر سنگی در آن زمان رنگارنگ ساخته می‌شده‌اند که به مرور زمان رنگ‌هایش از بین رفته است. باید این را هم در نظر داشت که هنرمندان برای پیاده کردن چنین نگاره‌های بزرگی، طرح و یا نقش را بر روی پارچه یا پوست رسم می‌کردند و آن گاه با ابزار و وسایل، با صبر و حوصله و ذوق و هنر، چنین بناهای زیبایی را پدید می‌آورده‌اند.
طرح ساماندهی تاق بستان
نزدیک به دو سال است که طرح ساماندهی تاق بستان آغاز گردیده تا برای ثبت جهانی شدن، آماده شود. به دلیل حرکت زمین در این منطقه بر دیواره‌های تاق بزرگ و تاق کوچک ترک‌هایی ایجاد شده که به مرور زمان و با تجمع خزه‌ها بر دیواره‌های آن باعث محو شدن بخشی از نقوش این تاق‌ها شده است. این روند با نفوذ آب به داخل ترک‌ها و یخ‌زدگی آنها در زمستان، و در نتیجه ازدیاد حجم آب، تشدید می‌شده است. از این‌رو، کارشناسان نظر دادند که باید محوطه‌ی تاق به شکل اولیه‌ی خود درآید تا مشکل رطوبت تاق‌ها برطرف شود. بر اساس عکس‌هایی که از 150 سال پیش از تاق وجود دارد، چشمه‌هایی که پایین تاق جاری هستند، به دو سمت تاق‌ها هدایت می‌شدند و در دو سو برکه‌هایی ایجاد می‌شد که به دریاچه‌ی روبه‌روی تاق می‌ریخت. مهم‌ترین مورد شیب زمین بود که از سمت تاق‌ها به‌سوی دریاچه بود و در این سال‌ها به خاطر ایجاد صفه‌ای بتنی در جلو تاق‌ها به هم خورده بود.
نقش برجسته افزوده توسط محمدعلی میرزا دولتشاه
برای آن که محوطه‌ی تاق‌بستان به حالت زمان نخست خود برگردد، تمامی بتن‌ها کنده شد و زمین در سطحی پایین‌تر سنگ‌فرش شد. اشتباه بزرگی که به نظر می‌رسد برای صرفه‌جویی در زمان و هزینه رخ داده، به کار گرفتن بیل مکانیکی و عبور خودروهای سنگین در برابر این نقش‌نگاره‌های ارزشمند تاریخی است. با توجه به قدمت بالای این سنگ‌نگاره‌ها و به‌ویژه تأثیر نابودکننده‌ای که عبور آب بر روی آنها داشته چنین کاری اشتباهی بزرگ بود.
تاج‌ستانی اردشیر دوم
در حین لایه‌برداری لایه‌ای آجری در نزدیکی تاق‌ها یافت شد که حدوداً متعلق به چهل سال پیش بوده است. مجموعه‌ای لوله‌کشی هم دیده شد که بدین وسیله از آب چشمه‌ی شرقی استفاده می‌شده است. در نزدیکی تاق، پس از کندوکاو، دیواری یافت شد که متعلق به اواخر دوره‌ی قاجار و ابتدای دوره‌ی پهلوی بوده و باعث می‌شده است آب چشمه به دو سوی تاق هدایت شود و برکه‌های غربی و شرقی را تشکیل دهد. گفتنی است که آب چشمه‌ها از زیر سنگ‌برجسته‌ی اردشیر دوم نشأت می‌گیرد. قطعاتی سفالی هم یافت شد که در همه جای زمین‌ها و حتی در زمین‌های کشاورزی پراکنده بود. آن‌گونه که مسؤولان امر گفته‌اند دیگر، هیچ لایه‌ی باستان‌شناسی یا آثاری یافت نشد که با توجه به قدمت این بنا و قرار گرفتن‌اش در جایی مصفا، که هر پادشاه محلی‌ای را ترغیب به گذاردن اثری می‌کند، کمی شگفت است. با توجه به آن‌که در گزارش‌های اروپاییان دوره‌ی صفوی، به وجود آثاری در این مکان اشاره شده است.
درخت زندگی
به این ترتیب، پس از ساماندهی علاوه بر این که رطوبت از بین رفت، آسیبِ نفوذ آب به داخل تاق‌ها هم برطرف شد. تنها رسوخ آب از بالا، در هنگام باران، به تاق بزرگ باقی ماند که برای رسیدگی به این مورد هم در زمان‌ها و ماه‌های مختلف دماسنج و رطوبت‌سنج قرار داده شد تا بررسی شود در کدام ماه و چه زمانی رطوبت بیشتر می‌شود. این مشکل هم قرار است در طول یک سال برطرف شود تا مرمت‌های لازم به اتمام رسد و منطقه برای ثبت جهانی آماده شود.
ایزدبانوی پیروزی
پیش از ساماندهی در کنار میدان ورودی به تاق بستان، قهوه‌خانه‌ها و اتاقک اداره‌ی برق و مواردی که مانعِ دید شده و به شهرداری مربوط می‌شدند، توسط میراث خریداری و تخریب شد و هم‌اکنون چمن‌کاری شده است و می‌توان گفت به همان هویت قبلی خود، بر اساس اسنادی که از 150 سال پیش باقی مانده، برگردانده شده است.
شکارگاه گوزن
بیشترین مزیتی ساماندهی تاق بستان این است که گردشگران به تاق‌ها دسترسی مستقیم ندارند و یادگاری‌نویسی‌ها دیگر انجام نمی‌شود. قایق‌های داخل دریاچه نیز معضل بزرگی بودند که همگی جمع شدند.
کار مهم دیگری که انجام شد کاهش ارتفاع گنبد امامزاده ابراهیم در سمت شرقی بود که یک طبقه پایین آورده شد تا حریم منظری تاق بستان حفظ شود. این موضوع که با تنش‌هایی میان سازمان میراث فرهنگی و اداره‌ی اوقاف استان همراه بود و به اعتراض‌هایی مردمی به اداره‌ی اوقاف انجامید، سرانجام با همراهی مدیران آن اداره به سرانجامی خوش ختم شد.
در کنار همه‌ی تلاش‌های ارزشمندی که انجام گرفت، نگرانی‌های کوچکی باقی مانده است.
ـ سرنوشت آثاری که قبلاً در محوطه‌ی تاق‌بستان دیده می‌شد، که آنها نیز به‌اندازه‌ی خود دارای ارزش‌های تاریخی هستند، چه شد و به کجا انتقال داده شده‌اند و آیا از آنها محافظت فنی می‌شود؟
ـ گزارش فعالیت‌های و کار باستان‌شناسی انجام‌گرفته بر روی این مجموعه چه زمانی منتشر می‌شود.
ـ برای مساحتی به این گستردگی بیش از یک راهنما لازم است که علاوه بر ارایه‌ی توضیحات درست و مناسب، از دست‌اندازی به کتیبه‌های بدون حفاظ ــ که در دیواره‌ها و آثاری که از زمان قاجار یافت شده موجود هستند ــ جلوگیری به عمل آید. چرا که هر کسی که وارد محیط تاق بستان شود به این آثار دسترسی دارد و از آن‌جایی که برخی مردم رعایتِ حفظ آثار تاریخی را نمی‌کنند، افزون بر تماس دست، کودکان از روی دیواره‌ها بالا می‌روند و کسی هم مانع نمی‌شود.
ـ نکته‌ی دیگر، نمای ناخوشایند کبابی‌هایی است که پایین‌دست تاق بستان قرار دارند و گویا شامل طرح سازمان میراث فرهنگی برای خرید زمین‌ها قرار نگرفته‌اند و به احتمال زیاد آزادسازی زمین‌ها برای ثبت جهانی، فقط تا همین حدی که امروزه مشاهده می‌شود، کافی بوده است. در حالی که برای اجرای طرحی به این ارزش و عظمت ــ که نشان‌دهنده‌ی قدمت هنر در این سرزمین است ــ صرفِ چنین هزینه‌هایی قطعاً لازم هستند و در شمار سرمایه‌گذاری‌هایی ملی و ماندگار به شمار می‌روند.
البته هنور ساماندهی تاق‌بستان به پایان نرسیده و در انتظار تأمین اعتبارات است.
موزهٔ سنگ تاق‌بستان سرستون ایزد بهرام
انجام کار با بیل مکانیکی که اعتراض کارشناسان و دوستداران میراث فرهنگی را در پی داشت
توسعهٔ گنبد امامزاده ابراهیم (ع) کرمانشاه که باعث نابودی بنای معنوی و کهن آن شده است
