ایران‌بوم

مهدی محقق سال 1308 شمسی در مشهد به دنیا آمد. وی پس از تحصیلات مقدماتی، علوم حوزه‌ای را در مشهد و تهران تا حد اجتهاد گذراند. پس از اخذ کارشناسی از سال 1330 تا 1339 به دبیری دبیرستان‌ها و اداره بخش نسخ خطی کتابخانه ملی فرهنگ پرداخت. در 1337 دکترای الهیات و معارف اسلامی را به پایان رساند و سال 1338 دکترای زبان و ادبیات فارسی را اخذ کرد. در 1339 به دانشیاری دانشکده ادبیات دانشگاه تهران برگزیده شد و سال 1346 به درجه استادی ارتقا یافت. استاد از سال 1348 تا 1357 مدیرگروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران شد و بعد از انقلاب نیز به مدت یک سال عهده‌دار ریاست دانشکده دماوند بود. او به مدت دو سال به‌عنوان استاد میهمان در دانشگاه لندن و به مدت هشت سال به تناوب در دانشگاه مک‌گیل کانادا به تدریس پرداخت. محقق سال 1347 شعبه موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل را در تهران تاسیس کرد. او عضو و رئیس انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی و عضو هیات امنای انجمن فلسفه ایران بوده و اکنون رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و مشاور علمی و عضو هیات امنای بنیاد دایره‌المعارف اسلامی و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. استاد همچنین عضو ایرانی فرهنگستان زبان و ادب مصر است و در فرهنگستان‌های اردن، سوریه، هند و مجمع بین‌المللی فلسفه در قرون وسطی و مجمع بین‌المللی تاریخ پزشکی نیز عضویت دارد. استاد محقق سال 1361 از سمت استادی دانشگاه تهران بازنشسته شده و پس از آن در دانشگاه‌های مشهد، امام صادق ( ع)، تربیت مدرس، الزهرا و شهید مطهری تدریس کرده است. او برگزیده همایش طرح سپاس بهمن 85 در فرهنگسرای ابن سینا نیز است. از جمله آثار محقق می‌توان از بستان‌الاطباء، بیست گفتار در مباحث فلسفی و کلامی، تاثیر قرآن در اشعار ناصرخسرو، تحلیل اشعار ناصر خسرو، ترجمه شرح منظومه غررالفرایر سبزواری، تصحیح کتاب «مفتاح الطب و منهاج الطلاب»، تعلیقات، مقدمه و تصحیح اشترنامه عطار، تعلیقات، مقدمه و تصحیح وجوه قرآن تفلیسی، شرح الهیات شفا ملا مهدی نراقی، شرح باب حادی عشر علامه حلی، شرح مشکلات و مقدمه بر 15 قصیده از ناصرخسرو، شیعه در حدیث دیگران، فیلسوف ری محمدبن زکریای رازی، مقدمه در شرح احوال و آثار و افکار السیره الفلسفیه رازی، مقدمه و فرهنگ لغات لسان التنزیل، وجوه قرآن و یادنامه ادیب نیشابوری یاد کرد.

• پاسداشت محقق

مهدی محقق در طول سال‌های زندگی خود آثار و شاگردان بسیاری به جامعه علمی کشور بخشیده است. در این میان افراد فراوانی هستند که درباره او سخن‌ها گفته‌اند و از این استاد بازنشسته دانشگاه تهران درس‌ها آموخته‌اند. مهدی محقق در طول سال‌های زندگی خود فعالیت‌های موثری در زمینه‌های گوناگون چون زبان و ادبیات فارسی انجام داده و مناصبی چون عضو و ریاست انجمن استادان زبان و ادبیات فارسى، عضو هیات‌امناى انجمن فلسفه ایران، عضو هیات‌امنا و مدیرعامل بنیاد دایره المعارف اسلامى در سال 1362، سرپرست گروه فلسفه و کلام بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسى، عضو وابسته فرهنگستان علوم پزشکى (گروه طب ا سلامى)، عضو شوراى علمى مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامى و سرپرست گروه پژوهش هاى طب اسلامى و وزارت بهداشت در سال 1375 را برعهده داشته است. در پاسداشت 85 سال تولد این چهره ماندگار علمی کشور نگاهی دوباره به صحبت‌های چهره‌های نام‌آشنای علم و فرهنگ درباره محقق که در مراسم شب بخارا در بهمن سال گذشته ایراد شده است، داشته‌ایم.

بهاء‌الدین خرمشاهی
استاد مهدی محقق یکی از بزرگ‌ترین دانشمندانی است که تاریخ ما به خود دیده است. ایشان غیر از اینکه در دو زبان فارسی و عربی استاد تراز اول هستند‌، در ادبیات فارسی و عربی هم استاد تراز اول محسوب می‌شوند و در زبان انگلیسی نیز می‌نویسند و سخنرانی می‌کنند. استاد محقق در ایران در 40 سازمان علمی‌، ادبی‌ و زبانی فعالیت می‌کند. ما به‌جز ایشان استاد دیگری نداشته‌ایم که هم استاد ادبیات باشد و هم استاد تاریخ طب اسلامی. چند سال پیش تصمیم گرفتیم جشن‌نامه‌ای درباره ایشان تهیه کنیم، فقط نامه نوشتیم، اما 80 مقاله تراز اول به چهار زبان عربی‌، فارسی‌، انگلیسی و فرانسه در موضوعات بکر و بدیع دریافت کردیم که در دو جلد تهیه شد.

کامران فانی
دکتر محقق از برجسته‌ترین چهره‌های علمی‌، ادبی‌ و فرهنگی کشور ما هستند. دکتر محقق واقعا معلم هستند و با شور و شوق درس می‌دهند. ایشان شیوه بدیعی در تدریس داشتند و زبان عربی را از طریق ادبیات و شعر به ما آموختند. ‌محقق اولین کسی بود که فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی را تهیه کرد که بعدها به همت استاد انوار در 10 جلد به چاپ رسید. دکتر محقق مدیریت فرهنگی داشت. ما در «دایره‌المعارف تشیع» شاهد این مدیریت بودیم و دیدیم ایشان چگونه نهادی را بنیاد می‌گذارند. زیرنظر استاد محقق 150 کتاب منتشر شده است. ایشان حتی ابایی نداشتند که فرم چاپی این کتاب‌ها را خود به چاپخانه ببرند. استاد معتقد بود باید متون قدیمی را به چاپ برسانیم.

نوش‌آفرین انصاری
نزدیک به نیم‌قرن پیش با دکتر محقق ازدواج کردم. سعی می‌کنم در این چند دقیقه به این موضوع بپردازم که در خانه ما چه گذشت و چه چیز باعث شادکامی‌، صلح، دوستی و تداوم زندگی ما در کیفیت شد. آنچه من در این‌باره به آن توجه کرده‌ام، صحبت کردن و سفره همیشه پهن گفت‌وگو در خانه ما بوده است. چند مورد همیشه در زندگی ما تکرار شده‌ و می‌شوند؛ این موارد ذکر خیر، کوشش‌، ابتکار، معنویت، اندیشه، ‌شادمانی و سخاوت‌مندی هستند. این زندگى توام با کار و صمیمیت و احترام بود؛ در خانه‌اى که بزرگان علم و ادب و فرهنگ به آن رفت و آمد داشتند و از این رفت و آمدها بهره‌ها حاصل مى‌شد. خانه‌اى که همچنان درش به روى دوستان باز است.

سیدعبدالله انوار
امروز برای آنان که با رسائل افلاطون آشنایی دارند، این مجلس عالی درست مفاد رساله «ضیافت» افلاطون را تداعی می‌کند، اما با این فرق که در آن «ضیافت»، هدف تجلیل از آگاتون بود‌، ولی اهمیت سقراط آن مجلس را به آنجا رساند که در رساله «ضیافت» افلاطون‌، هرچه آمده از سقراط است نه آگاتون‌، اما در این مجلس‌، همه صحبت‌ها درباره استاد محقق است. آشنایی من و استاد محقق به 63 سال پیش بازمی‌گردد‌؛ که هر دو پای در دشت جنون گذاشته بودیم؛ مراد از دشت جنون همان حیرت است. در تمام منازل سلوک ایشان هرگز از یار دیرینه خود، یعنی کتاب جدا نشدند. امید آنکه دوران بگذرد و ایشان با جوانی همواره‌، ساقیِ فرهنگ و کتاب باشند.

سیدحسین نصر
آقاى دکتر مهدى محقق دوست دیرین و همکار قدیمى بنده، یقینا یکى از برجسته‌ترین و پرکارترین دانشمندان ایران در نیم قرن اخیر در زمینه فرهنگ و معارف اسلامى و زبان و ادب فارسى هستند. تقریبا یک زمان قریب 55 سال پیش با هم وارد دانشکده ادبیات شدیم و از همان سال‌هاى اول خدمت‌مان در دانشکده، دوستى و مودت بین ما ایجاد شد که تا به امروز باقى است. ایشان معلمى نمونه بود، سخت علاقه‌مند به دانشجو و انتقال دانش به او و دانشمندى توانا که علاوه‌بر تحصیلات دانشگاهى، این سعادت را داشت که سال‌ها طلبگى کند و علوم نقلى و عقلى اسلامى را فراگیرد و همین مایه بود که به ایشان بین استادان معاصر و همسن و سال خود شخصیت قابل‌توجهى بخشید.

محمدمهدی جعفری در سالروز تولد مهدی محقق از او می‌گوید - زبان‌دانی؛ راز موفقیت محقق

سجاد صداقت

14 بهمن‌ها مصادف است با سالروز تولد دکتر مهدی محقق یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های علمی کشور که در زمینه‌های گوناگونی به فعالیت پرداخته است. دکتر سیدمحمدمهدی جعفری نویسنده، مترجم، پژوهشگر متون دینی و استاد بازنشسته دانشگاه شیراز است. وی در گفت‌وگوی پیش‌رو نگاهی کوتاه به اندیشه و فعالیت‌های علمی محقق داشته است. فعالیت‌هایی که گستره و اهمیت آنها در حوزه ادب فارسی و حکمت و فلسفه اسلامی از چنان درجه‌ای برخوردار است که محقق را به شخصیتی برجسته تبدیل کرده است.

اجازه دهید به‌عنوان سوال اول نگاهی به شخصیت علمی مهدی محقق داشته باشیم. جایگاه علمی ایشان و اهمیت او در جامعه علمی کشور به چه صورتی است و زمینه‌های آشنایی شما با محقق به چه شکلی صورت گرفت؟
من در سال 53-52 که دانشجوی فوق‌لیسانس دانشگاه تهران بودم با آقای دکتر محقق آشنا شدم. البته ایشان استاد من نبود اما در همان دانشکده ادبیات ایشان را می‌دیدم. با مشاهده آثار ایشان و به‌خصوص آثاری که مربوط به اسلام یا اسماعیلیه بود و به‌طور مشترک با دانشگاه مک‌گیل کانادا منتشر می‌کردند، شخصیت علمی ایشان برای من مشخص شد. اتفاقا بعدها، یعنی از سال 58 به بعد، زمینه‌های دوستی با ایشان فراهم شد و در سال‌های 63-62 که دایره‌المعارف تشیع تاسیس شد، ایشان به‌عنوان یکی از سردبیران این دایره‌المعارف مدخلی تهیه کردند نکته مهم این است که شخصیت علمی ایشان در داخل و خارج کشور مورد اعتراف همه اهل دانش است.
نکته مهمی که درباره محقق وجود دارد این است که وی در شاخه‌های مختلفی به کار تالیف و تصحیح پرداخته‌ است. این شاخه‌ها را می‌توان از زبان و ادبیات فارسی تا حکمت و فلسفه اسلامی و تاریخ طب و کلام و فقه و اصول ادامه داد. این چندوجهی‌بودن شخصیت علمی محقق را چگونه می‌توان تبیین کرد؟
راز این مساله این است که ایشان در آغاز تحصیلات خود، علوم حوزوی خوانده و روحانی بود. از نظر علوم اسلامی دکتر محقق بسیار دقیق درس‌خوانده بود و بعدها که به دانشگاه تهران آمد و مدرک دکترای ادبیات فارسی را گرفت، باز هم بسیار دانشمند فرزانه‌ای بود و صرفا مدرک نداشت بلکه ایشان واقعا در ادبیات فارسی، ادبیات عربی، علوم اسلامی و به‌خصوص زبان‌های خارجی بسیار استاد است و از این جهت با متون مختلف آشنا بود. تصحیح‌ها و تالیفات‌شان نیز نتیجه اشراف و تبحری است که در زمینه علوم اسلامی و ادبیات فارسی و عربی داشت.
شاید بتوان نگاهی نیز به مقوله تصحیح‌گری محقق داشت. او متون بسیار مهمی را در زمینه‌های مختلف علمی تصحیح کرده است. مقوله تصحیح در میان کارهای دکتر محقق به چه صورت دیده می‌شود؟
همان‌گونه که عرض کردم ایشان چون در آغاز متون اسلامی را خوانده بود و پس از آن نیز ادبیات فارسی را تا مقطع دکترا ادامه داد، این مساله توام با علوم اسلامی بوده و متونی که ما در فارسی و عربی چه در زمینه حکمت و فلسفه و حتی شعر و ادبیات داریم مطالب بسیار عمیقی است که کسی چون محقق که هم درس‌خوانده حوزه باشد و هم درس‌خوانده دانشگاه بر اینها تسلط دارد. به‌خصوص نسل آقای محقق مانند مرحوم دکتر معین، آن متون را به خوبی خوانده بود و تصحیح آنها تنها دانستن متن و تخصص داشتن در یک رشته نیست. بلکه افراد در علوم مختلف و به‌خصوص در زمینه ادبیات عرب و فارسی باید استاد باشند تا بتوانند آن متون را تصحیح کنند. زیرا متون قدیم به خطی نوشته می‌شده که برای همه قابل خواندن نیست و اصطلاحات، کلمات و جملاتی که به کار بردند، کار هر کسی نیست که آنها را بداند. با یک نقطه ممکن بود اشتباه فاحشی به وجود بیاید ولی دکتر محقق همه این مقدمات و زمینه‌ها را داشت. به‌خصوص تصحیح ایشان بر دیوان ناصرخسرو بسیار استادانه انجام شده است.
یکی دیگر از ویژگی‌های محقق این است که از ادبیات شروع می‌کند و به فلسفه و کلام اسلامی می‌رسد. در حقیقت مجمع‌الجزایری از علوم در ایشان وجود دارد. اما تاکید من روی انتقال این متون به غرب و تدریس در دانشکده زبان‌های شرقی دانشگاه لندن یا دانشگاه مک‌گیل کاناداست. به نظر می‌رسد وی نقش پلی مابین علم شرقی و معرفی آن به علم غربی را نیز بازی کرده‌ است.
موافقم. شما در اینجا نیز مشاهده می‌کنید که باز هم سر موفقیت دکتر محقق در زبان‌دانی ایشان است. چون هر کسی که این علوم را بداند، نمی‌تواند آن را به غرب منتقل کند. هر علم، کتاب یا معرفتی وقتی به زبان دیگری برود، نیاز بر این است که آن شخص اصطلاحات و رموز زبان مقصد را هم بداند و تنها دانستن زبان مبدا کافی نیست. دکتر محقق هم در زبان انگلیسی و هم در زبان فرانسه بسیار استاد هست و اصطلاحات علمی، ادبی، فلسفی و کلامی آن زبان‌ها را به خوبی می‌داند و با موفقیت کامل توانست این مفاهیم را به زبان‌های خارجی منتقل کند. البته ایشان همکارانی هم داشت که در راه انجام این وظیفه و رسالت که انتقال علوم اسلامی و زبان و ادبیات فارسی بود، موثر واقع شدند.
همان‌گونه که شما اشاره کردید یکی از مهم‌ترین کارهای محقق تاسیس شعبه دانشگاه مک‌گیل کانادا در ایران است؛ نمونه‌ای که کمتر دیده شده است. آیا می‌توان این عمل را یکی از مهم‌ترین کارهای دکتر محقق دانست؟
ایشان به این کار خیلی علاقه‌مند بود و در سال‌های پیش از انقلاب به دلیل ارتباطی که بین دانشگاه تهران و سایر دانشگاه‌های جهان وجود داشت، زمینه چنین اتفاقی به وقوع پیوست. دانشگاه مک‌گیل دانشگاهی است برای علوم اسلامی و غیراسلامی و دکتر محقق از فرصت استفاده کرد و شعبه آن را در دانشگاه تهران تاسیس و خودشان نیز هر سال در کانادا تدریس می‌کرد. این شعبه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شعبه‌های دانشگاه‌های جهان که در ایران تاسیس شد قوی بود اما متاسفانه به دلایلی پس از انقلاب کرسی ایران واگذار شد. البته شعبه دانشگاه مک‌گیل در دانشگاه تهران به وسیله دکتر محقق همچنان مفتوح ماند و ایشان فعالیت خود را در این زمینه ادامه داد.