ایران‌بوم

عليرضا افشاري سردبیر فصل‌نامه‌ی فروزش پیش از ورود به این جُستار (مبحث) مهم یادآور می‌شویم:
1- زبان وسیله‌ای است برای برقراری ارتباط؛ پس هر کوششی که مهم‌ترین هدفِ به‌کارگیری آن را به چالش بکشد «نقض غرض» است.
2- زبان پدیده‌ای است فرهنگی که، هم‌چون دیگر پدیده‌های فرهنگی، برای هر گونه دگرگونی نیازمند زمان است. همان‌گونه که زبانِ پیچیده و ناکارآمد دوره‌ی قاجاری اکنون زبانی کمابیش به‌سامان و پاکیزه شده است، برای بهتر شدن نیز نیازمند دست‌کم همان اندازه زمان و کوشش است.
3- زبان پاک در جهان وجود ندارد و نمی‌تواند وجود داشته باشد. از آن‌جا که فرهنگ همیشه در حال دگرگونی و داد و گرفت است، هیچ زبانی در جهان ـ جز زبان قبیله‌های دورافتاده ـ نیست که خالی از واژه‌هایی از دیگر زبان‌ها باشد.
4- در جهان، زبانی که کاملاً به‌سامان یا قاعده‌مند باشد هم وجود ندارد مگر این‌که زبانی جدید و ساختگی و در نتیجه بدون «ادبیات و سخن‌گویان بی‌سواد» باشد، مانند زبان اسپرانتو.
اما آشکار است که اگر خواهان گسترش و نیرومندی زبان‌مان هستیم، به‌گونه‌ای که بتوانیم در جهانی با ارتباط‌های بسیار گسترده آن را زنده و پویا نگه داریم، باید در راه هر چه به‌سامان‌ و ساده کردن آن بکوشیم، تا افزون بر خود، نوآموزان هم زبان ‌ما را به آسانی فرا بگیرند.
از این‌روست که فارسی‌گردانی واژگان زبان‌های دیگر اهمیت می‌یابد.

به‌گفته‌ی داریوش آشوری: «اگر از واژه‌های بیگانه استفاده کنیم، زبان ملی ما خام و توسعه‌نیافته و سرکوفته بر جا می‌ماند و نوعی دوگانگی در گفتار و رفتار ما پدید می‌آید. ما باید راه دشوار ولی درستِ پروراندن زبان ملی و از نو سازمان دادن به آن را برویم که این نیز جز با درک عمیق این ضرورت و کارِ دیرانجام و پرشکیب و خالی از پیش‌داوری‌ها و تعصب‌های گوناگون ممکن نیست و در این راه، هم‌کاری و هم‌یاری و احساس مسؤولیت جمعی و بسیجِ توان‌ها و نیروها ضروری است» (نشر دانش، «روح علمی و زبان علمی»، سال پنجم، شماره‌ی سوم).

به‌گفته‌ی روان‌شاد احمد کسروی: «باید دانست اَرج یک زبان در آسانی و به سامانی آن است. یک زبان را آن بهتر که ساده باشد که گویندگانش درست یاد گیرند و بیگانگانی که می‌خواهند، به آسانی بیاموزند. به سامان باشد تا درست به کار برند و لغزش، کم‌تر روی دهد. یک زبان چون ساده و به‌سامان بود، صاف‌تر می‌شود و معنی از درون آن بهتر پدیدار می‌شود. زبان باید چنان باشد که چون یکی سخنی می‌گوید شنونده گویی با واژه‌ها روبه‌رو نیست و همه با معنی سر و کار دارد. چنین حالتی در یک زبان هنگامی است که چهاردیواری‌ای گرد آن کشیده شود که واژه‌های بیگانه‌ی ناشناس، نابه‌جا به آن درنیاید و جز واژه‌های گوش‌خورده‌ی شناخته‌شده‌ی خود آن، به‌کار نرود و این‌ها ساده باشد و جز از روی سامان به‌کار نرود. این‌که کسانی به سخن‌آرایی می‌پرداختند و آن را هنری می‌شماردند و در این‌باره صدها کتاب نوشته‌اند و این‌که کسانی همیشه دوست می‌داشتند واژه‌های نویی از زبان‌های بیگانه گرفته و در نویسش‌ها و گفتارهای خود به‌کار برند و این‌که کسانی می‌گفتند هرچه واژه‌های زبان فزون‌تر شود توان‌گرتر می‌شود همه‌ی این‌ها از نادانی بود و پایه‌ای از خرد و دانش نداشت» (احمد کسروی، مه‌نامه‌ی پیمان، سال چهارم، رویه‌های 440-431).

و باز از او: «باید از واژه‌های بیگانه پرهیز جست و آن‌ها را به کار نبرد. این پرهیز از روی دشمنی با آن واژه‌ها یا از روی هوس نیست، بلکه چیزهایی ما را به این سخن وا می‌دارد و نتیجه‌هایی را از آن کار در پیش چشم داریم. یکی از انگیزه‌های این سخن آن است که ما چون واژه‌های بیگانه را بیاوریم، در پدید آوردن واژه‌های دیگر از آن دچار دشواری خواهیم شد ولی در واژه‌ی خودی، آن دشواری‌ها نیست. برای نمونه، واژه‌ی «فرهیدن» را که به جای «وحی» عربی می‌آوریم نه برای آن است که با آن واژه‌ی عربی، کینه در میان است، بلکه از این‌روست که ما می‌توانیم از «فرهیدن»، واژه‌های بسیارِ دیگری هم‌چون «فرهش» و «فرهنده» و «بفرهید» و بسیار مانند این‌ها را بیاوریم ولی از «وحی» این‌ها نشدنی است» (همان).
یکی از دلیل‌های ساختن برنهادها یا برابرنهادهای فارسی (واژگان فارسی برابرِ واژگان زبان‌های بیگانه) همین دشواری در ساختن جداشده‌(مشتق)هاست. برای نمونه اگر ما واژه‌ی «پایش» را در برابر «کنترل» به کار می‌بریم می‌توانیم با آن واژگانی هم‌چون «پاییدن» یا «پایش‌گر» را بسازیم، در حالی که در صورت استفاده از واژه‌ی «کنترل» ناگزیر هستیم که از آن، واژه‌ای ترکیبی مانند «کنترل کردن» را بسازیم چون که این واژه از زبان ما نیست تا بتواند به‌راحتی در آن صرف شود؛ یا برای ساختن «نام فاعلی» طبیعی است که به صورت «کنترلر» درمی‌آید چون که یک فرد آشنا با زبان بیگانه حاضر نمی‌شود آن را به‌صورت «کنترل‌گر» صرف کند. این برهانِ او هم منطقی است که اگر ما نمی‌توانیم برابرنهادی برای واژه‌ای خارجی بیابیم، دیگر با آوردن پسوندها و پیشوندها آن را رنگ نکنیم و خود را فریب ندهیم.

البته این برهان درباره‌ی زبان عربی اهمیت بیش‌تری پیدا می‌کند، چون که واژگان این زبان، هم به خاطر نزدیکی شکلی و هم به خاطر پیشینه‌ی آشنایی ما با آن‌ها، خطری بزرگ‌تر هستند.
اگر واژه‌ای عربی به درون زبان ما آید، فقط خود واژه نیامده، بلکه جداشده‌های آن واژه نیز به درون زبان ما یورش می‌آورند، «... این‌چنین است که می‌بینیم یک‌باره صدر، صادر، صدور، مصادره؛ و صدق، صادق، صداقت، مصدق، تصدیق، صدیق؛ و خاص، مخصوص، اخص، اختصاص، مختص، خصوص، تخصیص، تخصص، متخصص و... با هم آمده‌اند و زبان فارسی را درمانده ساخته‌اند. هنگامی‌که به جای «بازگشت»، «رجعت» به‌کار می‌رود شاید برخی بگویند که چندان ناخوشایند نیست. ولی پی‌آمد این واژه‌ها و واژه‌هایی از این دست بسی ناگوارتر و ناخوشایندتر از آن است که می‌پنداریم. چرا که این «رجعت» کم‌کم «راجع، مرجوع، مراجعه، ارجاع، ترجیع، تراجع و...» را نیز به دنبال خود می‌آورد و رفته رفته «بازگرداندن، بازگردانده، بازگردان، بازگردانی و گشت و واگشت» و بسیاری دیگر از این مایه‌ها را از یاد می‌برد...» (داریوش آشوری، بازاندیشی زبان فارسی، مرکز، 1372، رویه‌های 112-111).

«یک انگیزه‌ی دیگر این‌که، نام‌هایی که از خود زبان درست شود، مردم معنای آن را می‌فهمند و آن‌گاه آن‌را درست به زبان می‌رانند. برای نمونه ما چون نام آن افزار را «دوربین» گذارده‌ایم، هر شنونده معنی آن‌را فهمیده و داند که دوربین چیست و نیاز به پرسش پیدا نکند، ولی اگر آن‌را «نظاره» بنامیم مردم معنایش را نفهمند و آن‌گاه واژه را به غلط روان کنند» (کسروی، همان، سال ششم، ص 246-243)، مانند بسیاری از واژه‌های بیگانه که ما آن‌ها را به نادرستی ادا می‌کنیم. این به‌خودی خود ایرادی ندارد ولی هر کس آن واژه‌ها را به‌گونه‌ای ادا می‌کند. از سوی دیگر، در بسیاری از زمان‌ها، برداشت‌هایی که از آن واژه‌ها در نزد شنونده می‌شود ‌ـ چون شنونده با ریشه‌ی واژه آشنا نیست ـ گنگ است یا دست‌کم با شنونده‌ی دیگر، جدایی دارد.
از سویی، زمانی‌که واژه‌های «طیاره»، «زلزله» یا «حمام» را می‌آوریم یک نوآموز زبان فارسی با آن‌ها پیوند برقرار نکرده و معنی‌شان را درنمی‌یابد مگر این‌که با خود این پدیده‌ها آشنا باشد، ولی زمانی‌که می‌گوییم «هواپیما»، «زمین‌لرزه» یا «گرمابه»، نوآموز با اندکی باریک‌بینی معنی را درمی‌یابد و یا دست‌کم به ذهنیتی می‌رسد - حتا اگر پیش از آن با این پدیده‌ها آشنا نباشد. از سویی دیگر، همان‌گونه که اشاره شد نوآموز در تلفظ، اشتباه کم‌تری می‌کند چون ریشه‌ها برایش آشنایند و این از برتری‌‌های زبان فارسی است. چنان‌که می‌دانیم زبان فارسی زبانی «وندی» (ترکیبی یا پیشوندی و پسوندی) است - بر خلاف زبان عربی که زبانی صیغه‌ای و قالبی است - و در نتیجه واژگان ساده‌ی آن بسیار کم است و این یک امتیاز بزرگ است. چون ما با دانستن کاربرد پیش‌وندها و پس‌وندها با شمار کمتری واژه، واژگان بسیاری را می‌سازیم و می‌فهمیم؛ در حالی‌‌که یک عرب‌زبان باید با همه‌ی ریشه‌ها ـ که بسیار گسترده‌اند ـ و قالب‌ها آشنا باشد تا معنی واژگان را دریابد.

هم‌چنین، درست است که دو زبان عربی و فارسی از دیرباز با یکدیگر دادوستد فراوان داشته‌اند و توانسته‌اند بسیاری از واژه‌ها را از یک‌دیگر وام بگیرند، ولی این دادوستد هر چند درباره‌ی زبان عربی به باروری و بالندگی آن انجامیده، درباره‌ی زبان فارسی به آسیب‌پذیری آن انجامیده، آن‌را سَتَرون و دست‌وپابسته ساخته است. برای نمونه می‌توان به تأثیر زبان عربی در نازا کردن دست‌گاه تصریفی کارواژه(فعل‌)های ساده‌ی زبان پارسی اشاره کرد که برای نمونه به جای آموزاندن، تعلیم دادن؛ خوراندن، تغذیه کردن؛ کوشیدن، سعی کردن؛ گردیدن، تغییر کردن؛ برآمدن، طلوع کردن، متداول شد. این به دلیل ورود نام‌مصدرهای عربی بود که - به همان دلیلی که درباره‌ی واژه‌ی «کنترل» آورده شد - با کارواژه‌های دست‌یار (معاون) «کردن، شدن، گردیدن، نمودن و ...» همراه می‌شدند. وجود این نام‌مصدرهای عربی در زبان فارسی باعث شد که حتا صرف‌های این‌چنینی در مورد مصدرهای فارسی نیز به‌کار روند و عادت بر آن شده که ابتدا از مصدرهای فارسی، نام‌مصدر بسازند و آن‌گاه، آن نام‌مصدر را به‌گونه‌ای ترکیبی درآورند، مانند کوشش کردن به جای کوشیدن؛ آموزش دادن به جای آموزاندن؛ پرورش دادن به جای پروریدن؛ مالش دادن به جای مالیدن؛ کاوش کردن به جای کاویدن،... و به‌طور کلی بیش‌تر مصدرهای فارسی کنونی این چنین صرف می‌شود که باید به سامان گردد.

از دیگر آسیب‌های کاربرد نابه‌جای واژگان عربی همین بس که ما را از کوتاه‌گویی و کوتاه‌نویسی و ساده‌نویسی باز می‌دارد و سخن را به درازا می‌کشاند. برای نمونه به جای این‌که به سادگی و روانی بنویسند: «سیگار نکشید!» به‌دنبال واژه‌های پیچیده و سنگین می‌گردند و می‌نویسند: «استعمال دخانیات - اکیداً - ممنوع!». به این‌گونه، نوشته‌ای نابه‌هنجار و چندش‌آور پدید می‌آید.
زبان فارسی، جدا از زبان عربی، از زبان‌های دیگر نیز وام گرفته است. چنان‌که از دیرباز، ده‌ها و صدها واژه از زبان‌های هندی، یونانی، سریانی، ترکی و مغولی و در چند دهه‌ی کنونی از زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و روسی به زبان پارسی راه یافته‌اند. ولی اگر باریک‌بین باشیم پی می‌بریم که بیش‌تر این واژه‌ها برای نامیدن چیزهایی بوده که به زندگی ما ایرانیان راه یافته ‌است. چنان‌که سپر، دیهیم، پیاله، فنجان، کلید، الماس و... از یونانی؛ شنبه، کاسه، شیپور، تابوت، توت و... از سریانی؛ شکر، شغال، نارگیل، کرباس، لاک و... از هندی؛ اتاق، آذوقه، آقا، خانم، اردو و... از زبان مغولی به فارسی آمده‌اند و بومی شده‌اند. همین‌گونه است انبوه نام چیزهایی که در چند دهه‌ی کنونی از زبان‌های اروپایی به فارسی راه یافته‌اند.

در برابر، واژه‌های عربی ویژگی‌های ساختاری و زبانی خود را هم به زبان فارسی آورده‌اند و این ویژگی‌ها آن‌چنان برای خود جا باز کرده‌اند که اندک اندک آن مشتی از واژه‌های فارسی را نیز که در زبان نوشتار مانده بود پیرو خود کرده‌اند، مانند «نزاکت از نازکی». اما آشکارترین نمونه، شیوه‌ی جمع بستن است. ما در زبان فارسی دو شیوه‌ی ساده‌ی جمع بستن با «ان» و «ها» را داریم در حالی‌که در نوشته‌های خود علاوه بر آن که باید شیوه‌های جمع بستن عربی (ات، ین، ون) را بدانیم، باید با انبوه جمع بستن‌های بی‌قاعده و شکسته‌ی عربی (مکسّر) نیز آشنا باشیم که این به‌ویژه ناخواسته و از روی عادت برای گروهی از واژه‌های فارسی نیز به‌کار می‌رود و زبان را دچار نابه‌سامانی بزرگی کرده است، هم‌چون «فرامین از فرمان»، «میادین از میدان»، «بنادر از بندر» و «اساتید از استاد» که همه پارسی‌اند ولی ساخت عربی یافته‌اند.

برای به‌سامان‌سازی بهتر است همه‌ی واژگان را به فارسی جمع ببندیم. آشکار است همان‌گونه که واژه‌های انگلیسیِ رادیو و تلویزیون را هم با نشانه‌های جمع فارسی جمع می‌بندیم، این برهان که «چون فلان واژه عربی است، پس آن را به عربی جمع ببندیم» هم محلی از اِعراب ندارد.

جمع‌بندی

1- تا جایی که بتوانیم و آگاهی‌مان اجازه دهد و ‌روانیِ جمله آسیب نبیند و مقدار این دگرگونی کم باشد، از واژگان فارسی بهره خواهیم برد و در نوشتارها این واژگان را جای‌گزین واژگان بیگانه خواهیم کرد. آشکار است که در این جای‌گزینی احتمال بروز خطاهای ناخواسته وجود دارد، از این‌رو از استادان گرامی و خوانندگان علاقه‌مند خواهش‌مندیم اشتباه‌های ما را یادآوری کنند.
2- تا جایی که بتوانیم و آگاهی‌مان اجازه دهد و ‌روانیِ جمله آسیب نبیند و مقدار این دگرگونی کم باشد، می‌کوشیم واژگان– حتا واژگان عربیِ به‌کار رفته در متن فارسی - را تنها با «نشانه‌های جمع فارسی»، جمع ببندیم.