زیست بوم
گیاه وارداتی؛ بلای جان تالاب انزلی
- زيست بوم
- نمایش از چهارشنبه, 19 تیر 1392 19:33
- بازدید: 4548
برگرفته از تابناک
راحله اسدی‌نیا
از جمله زیباترین مناظر آبی گیلان، تالاب انزلی است. زیبایی‌های همه جانبه تالاب از طلوع خورشید تا لحظه غروب آفتاب، موجب شده تا این تالاب نگین درخشان طبیعت گیلان باشد. اما در این میان، متأسفانه تالاب انزلی میزبان ناخواسته گیاهی غیربومی به نام «آزولا» شده که اکوسیستم آنجا را به خطر انداخته است.
در تالاب انزلی پرندگانی چون باکلان بزرگ، عقاب دریایی دم سفید جوجه‌آوری می‌کنند و همه ساله پذیرای شمار بسیاری قو، غاز، اردک، کیشم، حواصیل، چنگر معمولی است که در بخش‌های گوناگون تالاب زمستان گذرانی می‌کنند.
تالاب انزلی از تالاب‌های کم عمق و شیرین است و با یک مرز شنی به پهنای نزدیک یک متر از دریای مازندران (به جز در یک منطقه گلوگاهی) جدا شده است. از گیاهان تالاب انزلی می‌توان به نی، اسپرغان، لویی، سیرپوس، علف هفت بندپهن، تیرکمان آبی و پونه آبی اشاره کرد که غیر از نواحی تالابی، گاهی ارتفاع نی‌ها در این تالاب به شش متر هم می‌رسد.
«آزولا» (Azolla filiculoides) یک علف هرز مهم آبزی شناور به شمار می‌رود که سطح وسیعی از تالاب انزلی را اشغال کرده است. رشد بیش از اندازه این گیاه در تالاب انزلی، موجب دخالت در استفاده از منابع آب توسط انسان، تأثیر نامطلوب بر کیفیت آب و ایجاد مشکلات اکولوژیکی بر سایر گونه‌های گیاهی و جانوری شده است. آزولا با رشد سریع و زمان کوتاه دو برابر شدن، دارای قدرت بالایی برای گرفتن نفس‌های آبزیان تالاب انزلی است. این گیاه غیر بومی با پرده‌ای به ضخامت ۱۰ سانتی‌متر سطح تالاب انزلی را سبز كرده و از رسیدن نور خورسید به سطوح زیرین آب جلوگیری می‌كند.
در سال 1363 جلبک غیربومی آزولا توسط سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران و سازمان کشاورزی از کشور فیلیپین وارد شد و با اهداف تولید علوفه برای دام و طیور و تهیه کود سبز برای مزارع برنج استان گیلان در منطقه رها‌سازی شد و از آنجا به تالاب انزلی راه یافت.
آزولا سال‌ها پیش به این علت در تالاب انزلی رها شد، تا به واسطه رشد خوب و ارزش تغذیه‌ای بالا، به عنوان علوفه برای دام‌‌ها استحصال شود؛ اما نه تنها سودی برای دامداران حاشیه تالاب نداشت، بلکه همچون طناب داری در گردن تالاب انزلی انداخته شد. نبود رقیب غذایی و دشمن طبیعی برای آزولا که از جنوب شرقی آسیا آمده بود، موجب شد تا در چشم بر هم زدنی تمامی عرصه آبی تالاب پوشیده از آزولاها شود. وجود فاضلاب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی، رشد و پراکنش سریع این هیولای تالاب را شكوفا‌تر كرده است. لایه نفوذ ناپذیری كه آزولاها در سطح آب انزلی پدید آورده‌اند، سال‌هاست راه تنفسی موجودات این تالاب را تنگ كرده است.
بسیاری از این آبزیان مانند انواع ماهی شامل اردک ماهی، سوف، سیم در اثر کمبود اکسیژن تلف شدند. سال‌ها پیش، صید اردک ماهی و سوف برای ماهیگیران، عادی بود، ولی امروز صیادان برای دیدن این آبزیان به دنبال معجزه هستند.
این گیاه کوچک از نظر فیزیولوژیکی در سطح آب زندگی می‌کند و قرار گرفتن هزاران قطعه از این گیاه در کنار هم، سطحی موكت مانند را درست کرده كه تنها با رنگ سبز و سرخش، زیبایی بصری دارد.
گیاه آزولا از جمله گیاهان نادری است که به دلیل جذب ازت هوا وانتقال آن به خاک، باعث غنی شدن خاک‌های زراعی فقیر شده و اگر بموقع از این گیاه استفاده شود از رشد گیاهان هرز در مزرعه جلوگیری می‌شود.
آزولا ریشه‌های چند میلی‌متری دارد كه در سطح آب و مناطق مرطوب به سرعت رشد می‌كند و جوانه‌هایی روی گیاه قدیمی‌تر می‌روید و با پوشاندن گیاهان زیرین از آنها به عنوان منابع غذایی استفاده می‌كنند. جریان‌های آب و پرندگان به آسانی باعث جابجایی آزولا می‌شوند. در نتیجه این گیاه در مدت كوتاهی، منطقه گسترده‌‌ای را فرا می‌گیرد. با توجه به این موضوعات اگر رشد گیاه آزولا با شیوه مناسب كنترل نشود، به دلیل برخورداری از مزیت رشد سریع، به عنوان عامل خسارت در حوزه كشاورزی و محیط زیست عمل می‌كند.
بررسی‌ها حاکی است، این گیاه آبزی در سال‌های اخیر به دلیل برخی سهل‌انگاری‌ها به برکه‌ها، آبگیرها و رود‌خانه‌ها راه یافته و از این طریق از تالاب انزلی سردرآورده و به معضلی برای حیات تالاب تبدیل شده است.
هم‌اکنون بهترین روش برای پاک‌سازی تالاب انزلی از این گیاه، روش جمع‌آوری با ابزار مکانیکی است، زیرا این گیاه در سطح آب بوده و به آسانی قابل جمع‌آوری است.
آنچه از تحقیقات در این زمینه بر‌می‌آید، این است که جلبک آزولا ـ که سال‌های متمادی مهمان ناخوانده آبگیرهای گیلان است ـ همچنان به رشد و نمو خود ادامه داده و به یک معضل زیستی تبدیل شده است؛ بنابراین، بدیهی است برنامه‌ریزی مناسب، بهره گیری از توانایی‌های مهندسی و فنی و سرانجام تعامل همه سازمان‌های مرتبط، می‌تواند گامی مهم در تبدیل این تهدید به فرصت شود. فراموش نکنیم تکثیر راحت، تولید مداوم و منظم و عدم نیاز به شرایط ویژه نگهداری، از ویژگی‌های این گیاه است که امکان بهره‌گیری مناسب از آن را آسان‌تر می‌کند.
این تالاب كه محل تخم‌ریزی آبزیان و پناهگاه پرندگان بومی و مهاجر است، از سال ۱۳۵۴ جزو تالاب‌های بین‌المللی معرفی شد و به دلیل اینكه مهمترین منبع تکثیر و تولید ماهیان خاویاری و استخوانی دریای مازندران بود، تحت حفاظت قرار گرفت؛ اما امروز وضعیت اسفبار آلودگی و تخریب این تالاب كه روزگاری بسیار مستعد بود، جایی برای صحبت باقی نگذاشته است.
شاید انتظار برای تغییر دولت و اجرای برنامه‌های جدید زیست محیطی قابل تحمل باشد، ولی شك نداشته باشید كه تالاب انزلی آنقدر‌ها فرصت ندارد كه دولت‌ها بیایند و بروند تا فكری برایش كنند. بی‌گمان حتی یک روز هم گذشت زمان برای حیات تالاب انزلی حیاتی است.
