ایران‌بوم

بندر گناوه از جمله مکان‌های باستانی ایران است که شاید بیشتر به خاطر بندر بودنش شناخته شده است تا از جهت ویژگی‌های باستان شناختی. شهرستان گناوه در ساحل شمالی خلیج فارس و در استان بوشهر قرار دارد و مساحتی حدود 8/2043 کیلومتر مربع را اشغال کرده است. این شهرستان از شمال به استان کهکیلویه و بویر احمد و شهرستان دیلم، از مشرق به استان فارس و شهرستان دشتستان، از جنوب به شهرستان بوشهر و خلیج فارس، از مغرب به خلیج فارس محدود می‌شود. این شهرستان بیشتر جلگه‌ای است و مقدار کمی از زمین‌های آن در منطقه کوهستانی قرار دارد. جلگه‌های آن بیشتر خشک و بیابانی بوده و فاقد استعداد کشاورزی هستند.

با این مقدمه کوتاه در ادامه به موضوع اصلی این مطلب که معرفی آثار باستانی بندر گناوه است می‌پردازیم.

‏

تل گنبد

در شمال شرقی گناوه و متصل به شهر گناوه کنونی، بقایای یک اثر باستانی وجود دارد که به نام «تل گنبد» مشهور است. روی یک تپه کوتاه گلی که تقریباً در آغاز محل این بقایا، پس از بناهای شهر گناوه فعلی واقع است آثار معماری باقی مانده از بنایی به چشم می‌خورد که بقایای پی چهار طاقی قدیمی در آن جلوه‌گر است و غرفه‌هایی به طول و عرض شش در پنج متر در آن آشکار است و به نظر می‌آید که به علت ارتفاع نسبی تپه، معبد یا آتشکده بوده است. از مقایسه طول و عرض این غرفه‌ها با آتشکده فیروزآباد و نوع دیوارسازی و مصالح ساختمانی و وجود آب انباری در نزدیکی آن سبک شباهت این اثر در گناوه قدیم با سبک ساختمانی آتشکده‌های ساسانی جنوب فارس به ذهن بیننده خطور می‌کند و شاید برای پژوهشگران هدایت کننده است.

‏

قلعه گوری

در سمت مشرق بقایای گناوه قدیم، تپه آکنده از گل و مصالح ساختمانی و سفال با بقایای پی و دیوار در گوشه و کنار و اطراف آن به نام تل گوری و قلعه گوری وجود دارد. نزد مطلعین محل چنین معروفیت یافته است که این قلعه در روزگار آبادی محل سکونت و قلعه داری عبدالرحمن یا «عبدالله قرمطی» بوده است، با توجه به این که «ابوسعید حسن جنابی قرمطی» از این شهر برخاسته و آسیابان یا آرد فروش این شهر بوده است، ولی پس از اظهار امر خود به بحرین رفته و دعوتش در بحرین ساحلی و قطیف و احسا آشکار شده و امرش در آن دیار رونق گرفته و رواج یافته است. گمان نمی‌رود قلعه واقع در قلعه گوری محل سکونت بوسعید بوده باشد، ولی ممکن است نواب و ولاة یا صاحبان امر او در آنجا بعدها اقامت کرده باشند. به هر حال تپه اصلی حدود 25 متر طول دارد و عرض آن به تفاوت از 10 تا 15 متر و در سمت غربی آن رأس تپه آشکار است و آثار ساختمان دیده می‌شود که در مساحتی دایره مانند حدود دایره‌ای به قطر 8 یا 10 متر نمایان است؛ محل اصلی قلعه در این نقطه بوده است. ارتفاع تپه چندان زیاد نیست و به نظر می‌رسد که بر اثر انباشتگی خرابه‌ها درهم فرو رفتن بقایای ساختمانی به تدریج و با گذشت زمان این تپه به وجود آمده است.

‏

‏ مقبره بی‌مره

در شرق محله بابا علیشاه گناوه، مقبره کوچکی زیارتگاه مردم به خصوص زنان این شهر است که آن را «بی مره» یا «بی بی مریم» هم می‌نامند. گنبد این مقبره ابتدایی و از گل و گچ ساخته شده است. مدخل مقبره سوراخی است که به درون یک گودی فرو می‌رود، در درون این گودی مقبره کوچک که روی آن سنگ مکعب شکلی به ابعاد40 ‏x‏30 ‏x‏ 30 سانتی متر نهاده شده است قرار دارد که درازای آن یک متر است. ‏

خطوط منقوش بر سنگ کوفی مربوط به قرن هشتم یا نهم هجری است که خواندن آنها بسیار مشکل است، زیرا درون مقبره خیلی تاریک است و قسمت‌های مهمی از سنگ محو شده است.

واژه بی‌مره با بی بی مره اگر چه قابل تعبیر به بی بی مریم هم می‌تواند باشد، ولی ذهن را به نام قدیمی خلیج فارس در زبان آشوری قدیم نیز معطوف می‌سازد و شاید نام قدیمی «بی مره تو» برای خلیج فارس در زبان دریانوردان آشوری و ارتباط دریایی سواحل شمالی خلیج فارس با مردم آشور و بابل در بین النهرین با واژه مره در زیارتگاه بی مره گناوه ربطی داشته باشد. سبک مقبره از جهت توجه به تاریخ ساکنین قدیمی گناوه ارزنده و قابل توجه و نگهداری است. تعبیر نام بی مره به بی‌بی مریم زنان این بندر را به زیارت این قبر راغب می‌کند و به آن دخیل می‌بندند و نذور می‌فرستند.

‏

گنبد سلیمان بن علی

در کنار جاده دیلم و تقریباً در خارج شهر و در محل تل امامزاده گنبد عظیم کاشیکاری با قاعده‌ای حجیم و سطح پلکانی و کاشیکاری به رنگ آبی تیره که در بعضی نقاط آن کاشی‌های زرد و سفید به کار رفته است، به نام زیارتگاه «امام‌زاده سلیمان بن علی» واقع است.

بنای امام زاده سلیمان بن علی یک بنای مستطیل شکل است که گنبد امام زاده و محل قبر در ضلع شرقی بنا ساخته شده است. به سبک معمول، در طرفین گنبد و محل مقبره، یک اتاق بزرگ شبستان مانند و چند اتاق دیگر واقع است که همگی جدید هستند و هیچ گونه تزئیناتی ندارند. از داخل حیاط، به پای قاعده گنبد به صورت منحنی دیده می‌شود. گنبد دارای یک قاعده مدور به شعاع تقریباً دو متر که قاعده اصلی گنبد، پنج مرتبه پلکانی، یک مرتبه کلاهک بالایی و یک برج انتهایی است. ارتفاع قاعده گنبد از سطح بام و منتهی الیه پلکان تحتانی تا شروع مرتبه پلکانی نخست چهار متر و هفتاد و پنج سانتی متر است و مرتبه‌های پلکانی گنبد به تناسب و به ترتیب، از سطح قاعده رو به سروک به تدریج از ارتفاع آنها کاسته می‌شود، ولی این کاهش نامحسوس است و ارتفاع پله آخر یک متر و سی و پنج سانتی متر است. گنبد سرپوش بر طبقات پلکانی، در قاعده کثیرالاضلاع منظمی است و در نتیجه خود این گنبد به صورت گنبد دوازده ترک جلوه می‌کند. پیروی از رعایت خطوط کثیرالاضلاع قاعده گنبد بر ساختمان سروک انتهایی هم اثر گذاشته و در نتیجه سروک را نیز به صورت میله‌ای دارای شش ترک درآورده است. به طور کلی سبک ساختمان گنبد جلوه‌ای از معماری قدیمی ساحل خلیج فارس و مشابه گنبد دانیال در شوش و گنبد امام زاده میر محمد در خارک و گنبد شاهزاده شیر مرد واقع در ممسنی و متأثر از سبک معماری معبدسازی هندی است.

‏

آتشکده باباکلو

در 18 کیلومتری گناوه فعلی، بین آبادی‌های «مال خلیفه» و «مال قاید» در کنار درختی پرشاخ و برگ که آن را درخت «لیل» گویند چهار طاقی کهنه‌ای با دو دهنه و پی‌های سنگ و گچ وجود دارد. به زبان عامیانه به آن «بکلو» گفته می‌شود و معروف است که محل آتشکده قدیمی بوده است.

‏

اشیای مکشوفه در گناوه قدیم

گوپال

گوپال که به نام‌های گوفال، گوفل، پای شتر، پای عرب نیز از سوی مردم بومی نامیده می‌شود، قطعه سفال توپری به رنگ‌های زرد و سرخ و رنگ‌هایی بین این دو است. ستون استوانه‌ای شکل گلین، در قاعده فوقانی و تحتانی به صورت مقعر و محدب درآمده و بدنه آن با شیارهایی که صیقل گرفته به سه یا چهار یا پنج مرتبه و لبه تقسیم و تراشیده شده است و دارای قابلیت چرخش است. وزن متوسط هر یک از آنها حدود چهار کیلوگرم است، ارتفاع آنها متفاوت، ولی بزرگترین آنها را به طول 30‌سانتی متر می‌توان دید.

گوپال را به اردوی دشمن یا به درون قلعه به وسیله منجنیق یا دستگاه‌های پرتاب کننده می‌انداختند یا از آن به صورت پایه‌ای محکم برای جا دادن ظروف غذا و مشک‌های آب استفاده می‌کردند.

‏

استوانه سنگی مجسمه نیمه تمام

استوانه سنگ از سنگ آهکی نیمه تراشیده درست شده است که قاعده فوقانی آن به صورت سر انسان درآمده، ولی ناتمام مانده است. این استوانه در میان اشیا کشف شده از ویرانه‌های قدیم گناوه دیده شد. در اطراف قاعده فوقانی و در میله استوانه، در جایی که به قاعده تحتانی متصل می‌شود یک فرو رفتگی که برای سیلان جسم مایع مناسب است ایجاد شده است. چنین به نظر می‌آید که این شی مصنوع سنگی برای استفاده از روشنایی با به کار بردن روغن چراغ ساخته شده است و هنرمند قصد داشته است برای زیبایی، سر و صورت انسانی را هم در آن بیافریند یا این کار را کرده ولی محو شده است.

‏

استوانه سنگی از سنگ سیاه

در میان اشیا به دست آمده از کاوش‌های باستان شناسی در ویرانه‌های گناوه، یک استوانه سنگی تراشیده شده از سنگ سیاه سخت وجود دارد که طولش 32 سانتی متر است و قاعده آن به صورت مدور تراشیده شده و در وسط یک استوانه مدور منظم به وجود آمده است که شبیه دسته‌هاون است. ظرف دیگری که از سنگ سیاه ساخته شده و به شکل دیگ یا کماجدان یا‌هاون است نیز پیدا شده است که گمان می‌رود این دو بر روی هم‌هاون سنگی را تشکیل می‌داده‌اند و برای کوبیدن یا روغن کشی از دانه‌های حبوبات به کار می‌رفته است. ولی با دقت در قاعده‌های فوقانی و تحتانی استوانه سنگی در می‌یابیم که در هیچ یک از دو سر استوانه برای جای دست ابزارسازی نشده است و مشکل بتوان به این صورت آن را به منظور استفاده از آن به جای دسته‌هاون به کار برد. استوانه‌ای بودن و صیقلی بودن آن و کمی قطر در دو سر انتهایی و ابتدایی آن، آن را وسیله و آلتی برای نوعی اعمال صنعتی که از آن با گردش دورانی بتوان استفاده کرد، مشخص می‌سازد. با توجه به این نکته که تقریباً بیشتر جغرافی نویسان قدیم پارچه کتانی این نواحی را لطیف و مشهور شمرده اند، شاید این استوانه وسیله یا ابزاری برای کار بافندگی پارچه کتانی بوده است.

‏

ظروف سنگی تراشیده از سنگ سفید

چهار عدد ظرف سنگی تراشیده شده از سنگ سفید که اندازه‌های آنها متفاوت است نیز در ویرانه‌های گناوه پیدا شده اند. ظرف‌ها استوانه نامنظمی هستند که عموماً قاعده تحتانی آنها کوچک‌تر و تو پر است. سبک کار و بقایای آثار قلم تراش روی سنگ نشان می‌دهد که این ظروف مصنوع دست آدمی در گذشته بسیار دور بوده و شاید به دورانی پیش از دوران تاریخی مربوط باشد. آن چه مسلم است جنس این ظروف سنگی از جنس سنگ‌های سفید موجود در اطراف گناوه است و بنابراین متعلق به همین منطقه است.

از شکل و ویژگی‌های ظاهری این ظروف بر می‌آید که از آنها در نگهداری مواد غذایی یا کوبیدن و پختن و حاضر کردن آن مواد استفاده می‌کردند.

‏ تنظیم: فرزانه پورمظاهری