گردشگری
تالاب انزلی؛ گوهربی‌همتای گیلان
- گردشگری
- نمایش از دوشنبه, 09 مرداد 1391 10:25
- بازدید: 5919
برگرفته از روزنامه اطلاعات
شهرستان بندر انزلی که در ناحیه‌ای کاملاً جلگه‌ای به صورت طولی، در ساحل دریای خزر واقع است، آب و هوایی معتدل و مرطوب داردو میزان بارندگی آن بسیار بالاست، به‌طوریکه سالانه متوسط 1892 میلی متر بارندگی در این شهر گزارش می‌شود. میزان رطوبت نسبی در این منطقه در سال بین 71 تا 97 درصد در نوسان است.
بندر انزلی یکی از شهرهای زیبای استان گیلان است.انزلی در محل پیوستن تالاب به دریای خزر و بر روی رسوب‌های دلتایی آن قرار گرفته و به همین علت شهر از سه قسمت تشکیل شده است، بخش غربی یا انزلی، بخش میانی یا شبه جزیره میان پشته و بخش شرقی یاغازیان.
سواحل ماسه‌ای انزلی از روزگاران گذشته همواره در مقاطع مختلف سال پذیرای انبوه مسافران بوده است. آنچه سواحل انزلی را از دیگر سواحل دریای مازندران متمایز می‌سازد، عمومی بودن آن است. در بندر انزلی قایقرانی، ماهیگیری و شکار پرندگان روی تالاب انزلی و مجموعه دیدنی‌های شهر مثل تاسیسات اسکله، گمرک شهر، شیلات، بلوارهای ساحلی، تالاب انزلی، کاخ و باغ میان پشته، بازار، میدان شهر و تعدادی دیگر آثار تاریخی موجب می‌شود که گردشگران از اوقات فراغت خود به بهترین نحو بهره بگیرند.
از دیدنی‌های دیگر انزلی، محوطه فانوس دریایی یا برج ساعت است. در ساحل انزلی و در دل دریا، فانوسی دریایی مشاهده می‌شود که در سال 1230تا 1234 هجری قمری در زمان حکومت ناصرالدین شاه توسط خسروخان گرجی حاکم وقت ساخته شده است. این فانوس دریایی با روغن چراغ روشن می‌شده و برای راهنمایی دریانوردان به کار می‌رفته است. در سال 1369 هجری شمسی، شهرداری بندر انزلی این فانوس را تعمیر کرد و یک ساعت چهارسوی جدید بر بالای منار قرار داد که در حال حاضر نیز کار می‌کند. بنای شهرداری انزلی نیز یک بنای تاریخی زیبا است. این بنا در سال 1310 هجری شمسی ساخته شده است. امامهمترین و جالب‌ترین نقطه شهر انزلی، تالاب آن است.
تالاب انزلی یا مرداب انزلی با 20 هزار هکتار وسعت از بزرگترین زیستگاه‌های طبیعی جانواران کشور به شمار می‌آید. این تالاب هر ساله پذیرای تعداد زیادی از پرندگانی مهاجر از کشورهای همسایه شمالی ایران است و به دلیل موقعیت جغرافیایی از نظر میزان بالای رطوبت و آب با هیچیک از تالاب‌های ایران قابل مقایسه نیست.
تالاب انزلی یکی از زیباترین چشم انداز‌های آبی جهان و ایران است. این تالاب محل تخم ریزی آبزیان و پناهگاه و مامن پرندگان بومی ومهاجر است. تالاب جزایر زیبایی دارد و دو شهر زیبای انزلی و آبکنار در ساحل آن قرار دارند. تالاب انزلی با وسعت 180 تا 200 کیلومتر مربع برای رودخانه‌هایی که به دریای مازندران می‌ریزند، حکم تصفیه خانه رادارد. این تالاب با بیش از 100 گونه پرنده ،20 گونه ماهی وصدها گونه گیاه اکوسیستم کم نظیری دارد. تالاب انزلی که از سال 1354 جزو تالاب‌های بین المللی تحت حفاظت قرار گرفت، مهمترین منبع تکثیر و تولید ماهیان خاویاری و استخوانی دریای خزر است. تالاب بین المللی انزلی از سالیان دور با توجه به زیبایی‌هایش هرسال پذیرای گردشگران بی‌شمار داخلی و خارجی بوده است.
*چگونگی پیدایش تالاب انزلی
آنچه مسلم است پس از سر برآوردن باریکه خشکی انزلی و غازیان از دریا و پیشرفت خشکی از طرفین،منطقه وسیعی از دریا را جدا کرده و آن را در پشت سر خود در جنوب قرار داده و با کیلومترها فاصله از ساحل قدیمی ساحل جدیدی را تشکیل داده است. پهنه آب جدا شده از دریا را که بصورت راکد در پشت باریکه خشکی انزلی و غازیان قرار گرفته تالاب یا مرداب می‌نامند. تالاب انزلی که در ساحل جنوب غرب دریای خزر، در غرب دلتای سفید رود و در جنوب بندر انزلی در استان گیلان واقع شده است ،از قسمت غرب به روستای کپورچال و روستای آبکنار، از جنوب به صومعه سرا و بخش‌های رشت محدود می‌شود. محدوده آب آن شامل چهار بخش یا حوضچه آبی شامل تالاب ماهروزه که قبلا به نام خلیج کپورچال نامیده می‌شد در بخش غربی، تالاب سیاه کیشم در جنوب غرب، تالاب شیجان در بخش شرقی و بخش مرکزی است. این چهار بخش از نظر ویژگی‌های فیزیکی وشیمیایی، مرفولوژیک، فیتواکولوژی و جغرافیایی دارای تفاوت‌های چشمگیر هستند و سیستم‌های متفاوتی را ارائه می‌دهند. محدوده آب تالاب انزلی را می‌توان در مساحتی بالغ بر 100 کیلومتر مربع تصور کرد و اختلاف نظر در میزان وسعت آن به این دلیل است که از آخرین محاسبات تعیین حریم آن سال‌های درازی می‌گذرد.
گفته می‌شود تا سه دهه پیش ژرفای تالاب انزلی ، حدود 8 متر بوده و امکان صید هفت تا هشت تن ماهی در آن وجود داشته است، که تا تاریخ 13 بهمن 1390 خورشیدی، به دلیل افزایش سطح رسوب‌ها، به یک و نیم تا حداکثر دو متر رسیده است.
*آب و هوای تالاب
مشخصات جوی تالاب انزلی شبیه به انزلی و غازیان است به‌جز آنکه مقدار رطوبت تالاب بیشتر از مناطق مجاور است. مختصات جوی این منطقه با حداکثر مقدار بارندگی سالانه در زمستان و حداکثر رطوبت در تابستان مشخص می شود. حداقل حرارت در زمستان نزدیک یا مساوی صفر درجه سانتیگراد و به ندرت پایین صفر است و حداکثر بین 33 تا 36 درجه سانتیگراد در اواسط تابستان گزارش شده است.
*رودهای تالاب انزلی
رودخانه‌های کوچک و بزرگی در سمت جنوب، شرق و غرب به تالاب سرازیر می‌شوند که از مهمترین آنها می‌توان به رودخانه بهمبر، ماسوله رودخانه، قلعه رودخانه، پسیخان، پیربازار و شیجان رود اشاره کرد. رودخانه‌های تازه بکند، نهنگ روگا، راسته خاله، پیر بازار روگا و سوسر روگاه نیز از تالاب خارج می‌شوند. این رودخانه‌ها در جلو بندر به یک کانال مشترک تبدیل شده و از طریق همین کانال وارد دریای خزر می‌شوند.
*رویش‌های گیاهی تالاب
مرداب زیباست و زیبایی آن بیشتر به خاطر گیاهانی است که بر سطح و سواحل آن به چشم می‌خورد. به‌طور کلی در مرداب انزلی سه نوع گیاه وجود دارد:
لایه گیاهان حاشیه‌ای - در این لایه از گیاهانی نام برده می‌شود که تمام یا قسمت بزرگی از بخش رویشی و تولید مثل گیاه در خارج از آب قرار داشته باشد. بیشتر گیاهان تشکیل دهنده این لایه در حاشیه مرداب و رودخانه‌های مجاور میرویند. در این لایه گیاهان نی معمولی، اسپارگانیوم، لویی، سیرپوس، پلی گنوم، پونه آبی، تیرکمان آبی، بارهنگ آبی، بوتوموس،نلومبوودم اسب دیده می‌شوند.
لایه گیاهان شناور - گیاهانی که در این لایه ی رویش قرار دارند در سطح آب شناور هستند یعنی قسمت‌های اصلی گیاه بویژه برگ‌ها به حالت شناور در سطح آب قرار می‌گیرند و قسمت‌های تولید مثلی یا به صورت شناور و یا خارج از آب واقعند. اندام‌های ویژه مانند بافت‌های اسفنجی شکل این عمل شناوری گیاه را تسهیل می‌کنند. بیشترگیاهان لایه شناور و رویش‌های گیاهی مرداب و رودخانه مجاور شامل اوتریکولاریا، شالوین،یدروکاریس،عدسک سرنیزه‌ای، عدسک کوچک، عدسک چند ریشه،تراپا، مریم آبی،علف هفت بند، فپوتاموژتون شناور و دسپیرودلا است.
لایه گیاهان غوطه ور - در این لایه پوشش گیاهانی مورد مطالعه قرار می‌گیرند که تمام یا قسمت بزرگ بخش‌های رویشی وتولید مثلی گیاه به حالت غوطه ور در آب است. بیشترگیاهان تشکیل دهنده
لایه غوطه ور پوشش گیاهی مرداب و رودخانه‌های مجاور را میرپوفیلوم، سراتوفیلوم دمرسوم، سراتوفیلوم سابمرزوم،پوتاموژتون پکتیناتوس،هیدریلاور وتیسیلاتا شامل می‌شود.
*پرندگان تالاب انزلی
دریای مازندران یکی از مهمترین مناطق زیستگاهی پرندگان آبزی مهاجر است. این دریا در مرکز توزیع جغرافیایی جمعیت غازها و اردک‌های(مرغابی‌ها) غرب سیبری، خزر و نیل واقع شده است و هر سال در این مسیر بیش از 10 تا 12 میلیون انواع اردک و غاز، قو و سایر پرندگان مهاجر پرواز می‌کنند. بسیاری از این پرندگان بین یک تا سه ماه از زندگی خود را در حواشی دریای خزر سر می‌کنند. تالاب انزلی و آبگیرهای حاشیه آن از مهمترین مناطقی است که می‌تواند بهترین شرایط را برای گذران زمستان پرندگان مهاجر فراهم سازد. تنوع پوشش گیاهی تالاب سبب جلب و جذب پرندگان مهاجر به تالاب انزلی شده است.
از نظرپذیرش جمعیت پرندگان مهاجر در تالاب انزلی پنج منطقه مشخص شده است که هر کدام وضع ویژه‌ای درپذیرش جمعیت پرندگان مهاجر دارند از جمله منطقه مرکزی تالاب که نسبت به قسمت‌های دیگر تالاب به پیری زودرس دچار شده است. این وضع به علت وجود پساب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی است که موجب افزایش رویش‌های گیاهی و مصرف اکسیژن، ترکیب نامناسبی از آلاینده‌ها و بویژه فلزات سنگین می‌شود. به علت حجم آبی که توسط رودخانه‌های متعدد به این منطقه وارد می‌شود مانند یک سد محکم و پایدار در مقابل شوری آب دریا مقاومت کرده و مانع ترکیب و اختلاط دو نوع آب می‌شود. این منطقه محیط چندان مناسبی نیست ولی به علت رویش گیاهان مناسب تغذیه غازها در زمستان‌ها مأمن و پناهگاه بزرگی برای پرندگان است و در فصول دیگر بیشتر پذیرای فلامینگو است.
در بخش شرقی تالاب نیز بیشتر جمعیت اردک‌ها و چنگر به چشم می‌خورند و غازها، خروس کولی و کنار آبچرها و بقیه پرندگان از سهم کمتری در این منطقه برخوردار هستند.
*جانوران تالاب انزلی
درباره جانوران تالاب انزلی مطالب بیشتر را می‌توان نوشت. وجود حداقل 17 گونه خفاش در تالاب انزلی نقش عمده‌ای در کنترل حشرات آن دارد.
*آبزیان تالاب
تالاب انزلی یک مخزن لب آب شور با عمق کم به شمار می‌رود. وجود محیط آبی زنده‌ای مانند تالاب انزلی در کنار دریای خزر و ارتباط وسیع آن با دریا محیط مطلوبی را برای تخمگذاری انواع ماهیان فراهم ساخته است. وجود 20 گونه ماهی در تالاب انزلی تأیید شده است که 11 گونه آن بومی، 8 گونه مهاجر و یک گونه نیمه مهاجر است. ماهی سفید و سوف که از ماهیان مهاجر هستند برای تخم ریزی به تالاب می‌آیند و پس از تخم ریزی مجدداً به دریا بازمی گردند. کپورماهیان، اردک ماهی از ماهیان بومی تالاب هستند که به طور دائم در تالاب زیست می‌کنند. به نظر می‌رسد تغییرات درجه حرارت دریا و شرایط محیطی تالاب به گونه‌ای است که این زیستگاه را مساعدترین محل برای تخمگذاری ماهیان و پرورش طبیعی بچه ماهی‌ها ساخته است. از جهت دیگر تالاب انزلی با داشتن آب شیرین و انواع گیاهان و حیوانات آبزی از نظر تغذیه زیستگاه مناسبی برای ماهیان به شمار می‌رود. ریشه و ساقه گیاهان آبزی محل چسبندگی خوبی برای لاروها به شمار می‌رود و به همین علت هر سال دسته‌‌هایی از انواع ماهیان برای تخم‌ریزی به تالاب روی می‌آورند. این ماهیان منشأ بزرگ صیادی هستند که رفت وآمد قایق‌های موتوری، آلوده شدن آب به روغن سنگین و مواد شیمیایی سمی، صید بی رویه در زمان
تخم ریزی و آلودگی‌های ناشی از مصرف سموم گیاهی و کود شیمیایی در کشتزارهای اطراف تالاب رفت وآمد ماهی‌ها رابرای تخم ریزی به تالاب کاهش داده است و امکان تولید مثل آنها به مراتب دشوارتر و محدودتر شده است.
*ثبت بین‌المللی
تالاب انزلی از جمله تالاب‌های بین‌المللی ثبت‌شده ایران است. این تالاب از نخستین تالاب‌های ثبت‌شده در معاهده رامسر در سال 1971 میلادی به شمار می‌آید.
مرداب انزلی از آن‌جا که یک تالاب بین‌المللی ثبت‌شده است، هم‌اکنون در فهرست مونترال قرار گرفته‌است. قرار گرفتن در این فهرست به معنای این است که «تالاب در حال خشک‌شدن است و به مراقبت نیاز دارد»
*چالش‌های تالاب انزلی
- هرساله بیش از32میلیون مترمکعب فاضلاب خانگی شهرستان‌های رشت، انزلی، صومعه‌سرا، فومن و ماسال که حوزه آبخیز تالاب انزلی هستند، وارد تالاب می‌شود.
- ازطریق کشتزارها نیز سالانه حدود 2 میلیون لیتر سموم وارد محیط تالاب انزلی می‌شود.
-رسوبات حوزه آبخیز تالاب انزلی به طور فزاینده‌ای درحال افزایش است و به علت ضعف عملیات آبخیزداری و تخریب بیش از اندازه حوزه آن سالانه 585 هزار تن خاک به صورت رسوب به این تالاب سرازیر می‌شود. هم اکنون یک میلیارد و200میلیون تن گل ولای ناشی از رسوبات حاصل 40سال شست وشوی 4000کیلومتر مربع خاک حوزه‌های آبریزهای منتهی به تالاب درتالاب انزلی وجود دارد و سرعت انباشته شدن رسوبات درکف تالاب 10 برابر چهاردهه قبل است.
- آلودگی‌های صوتی، انتشار ترکیبات خطرناک سرب، اکسید گوگرد، کربن و نیتروژن ناشی از عبور و مرور وسایل نقلیه ازجمله عوامل تخریب اکوسیستم تالاب است.
- متأسفانه بارندگی‌های پی در پی و کاهش اکسیژن درتالاب به‌واسطه متصاعدشدن گاز اکسیدسولفید SH2 درسطح تالاب موجب تلف شدن هزاران ماهی درتالاب شده است و با هربار بارندگی و کم شدن اکسیژن برتعداد مرگ و میر ماهیان افزوده می‌شود.
- درباره آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های صنعتی در کنار رودهای منتهی به تالاب، برای نمونه می‌توان به رودخانه زرجوب اشاره کرد که یکی از آلوده‌ترین رودخانه‌های کشور است. رودخانه زرجوب در مسیر حرکت پذیرای فاضلاب 10 بیمارستان، 52 گرمابه و تعداد 38 واحد صنعتی و کارخانه‌های متعدد و پساب‌های زمین کشاورزی است، تعداد 6 شهر، 5 بخش، 18 دهستان و بیش از 300 روستا در حوزه این رودخانه وجود دارد. بخشی از فاضلاب صنعتی کارخانه‌های حوزه و تمام فاضلاب‌های شهری و روستایی بدون تصفیه به رودخانه تخلیه و باعث آلودگی شدید می‌شود که مرگ و میر وسیع آبزیان رودخانه و تالاب انزلی را در مقاطع بحرانی باعث می‌شود.
- صید و شکار بی رویه برای تأمین نیازمندی‌های غذایی و گذران اقتصادی که منجر به کاهش جمعیت گونه‌های وابسته به تالاب می‌شود.
- رشد و توسعه شهرها و شهرک‌های صنعتی بدون مکان‌یابی صحیح، از عوامل تهدید‌کننده تالاب انزلی و از منابع مهم آلودگی آب تالاب است. مانند منطقه طالب آباد در حد فاصل تالاب و دریای خزر (فاصله بین بندر انزلی و حسن رود). از 38 واحد صنعتی آلاینده آب در استان گیلان 23 واحد در حاشیه تالاب و یا در مسیر رودخانه‌های آن قرار گرفته‌اند و نقش آنها در آلودگی این اکوسیستم و به خوبی آشکار است.
- در اینجا لازم است به رشد گیاهی به نام «آزولا» در تالاب انزلی اشاره کرد. «آزولا» گیاهی است که درمناطق تالابی رشد می‌کند اما این گیاه گونه بومی تالاب انزلی نبوده است. این گیاه را چند سال پیش وزارت کشاورزی با همکاری شیلات برای تکثیر وارد کشور کرد! با توجه به این که گیاه«آزولا» ازت زیادی تولید می‌کند تا برای تهیه کودهای ازته از گیاه استفاده شود وهمچنین به عنوان غذای ماهیان پرورشی علفخوار به نام فیتوفاگ مورد استفاده است. در ابتدا کشت و تکثیر این گیاه به طور آزمایشی در دریاچه‌های مصنوعی پرورش ماهی در استان گیلان انجام شد. ولی بذر این گیاه به وسیله پرندگان به تالاب انزلی برده شد و در این تالاب زمینه رشد برای گیاه فراهم بود.
این گیاه به صورت گیاهی مهاجم، اگر با رشد آن مبارزه‌ای فراگیر انجام نشود ظرف چند سال آینده تمام سطح تالاب را خواهد پوشاند. این گیاه با ضخامتی حدود 10 سانتی متر سطح تالاب را می‌پوشاند و با این پوشاندن مانع رسیدن نور خورشید به زیر آب می‌شود و در نتیجه فعل و انفعالات شیمیایی توسط فیتوپلانکتونها در عمق آب انجام نمی‌شود و هم با پوشیده شدن سطح تالاب اکسیژن کافی به آبزیان نمی‌رسد.
*تالاب رو به نابودی است
اگر بخواهیم مشهور‌ترین تالاب ایران را معرفی کنیم، همه اتفاق نظر دارند که آن تالاب، بی‌شک انزلی است. تالابی 20 هزار هکتاری که اغلب ایرانیان آن را می‌شناسند و میلیون‌ها سال است در سواحل جنوب غرب بزرگترین دریاچه جهان، جایی که 24 متر از سطح آب‌های آزاد هم پایین‌تر است، آرام گرفته و زیستمندان بی‌شمارش را هم با خود به آرامش فراخوانده است؛ زیستمندانی که حیاتشان مرهون آبی است که از 11 رودخانه اصلی و 30 رود فرعی به همراه جریان‌های سطحی حوزه آبخیز 360 هزار هکتاری‌اش تأمین می‌شود. آن هم در منطقه‌ای که از متوسط سالانه 1500 تا 2000میلی‌متر ریزش‌های آسمانی برخوردار است. ویژگی ناهمتایی که سبب شده هیچیک از تالاب‌های ایران از نظر میزان برخورداری از آب و رطوبت، قابل رقابت با انزلی نباشند.
وضع چنان نگران‌کننده است که نه تنها چندین سال است که نام تالاب انزلی در سیاهه سرخ تالاب‌های در خطر نابودی قرار گرفته است، بلکه بیم آن می‌رود، این تالاب بزودی از سیاهه10 تالاب ممتاز کنوانسیون جهانی رامسر هم خارج شود. در تأیید این مدعا، کافی است به یاد آوریم که در طول 10 سال گذشته دست‌کم سه مورد از مرگ دستجمعی ماهیان تالابی در این زیستگاه بی‌بدیل گزارش شده است؛ رخدادی که آشکارا شدت کاهش توان زیست‌پالایی و خودترمیمی بوم‌سازگان تالاب را نشان می‌دهد.
*رفع معضلات تالاب انزلی
1- فعالیت‌هایی در سال‌های اخیر از سوی محیط زیست در زمینه جلوگیری از ریزش فاضلاب کشتارگاه‌ها و انواع صنایع به داخل تالاب انزلی انجام شده است. در ضمن با پیگیری این سازمان درصد بالایی از واحدهای صنعتی گیلان از سیستم‌های تصفیه فاضلاب برخوردار شده‌اند که این امر با ممانعت از ورود مستقیم فاضلاب‌های شیمیایی سبب شد تا میزان آلودگی دربخش‌هایی از تالاب انزلی کاهش یابد.
2- وجود کارخانه کمپوست زباله برای ادامه حیات تالاب انزلی ضروری است. تا چندسال پیش کسی به فکر ساخت کارخانه کمپوست برای حل این معضل نبود تا این که مسئولان به پیشنهاد کارشناسان و صاحب نظران تصمیم به ساخت چنین کارخانه‌ای در این شهر گرفتند.
