تاریخ كهن و باستان
شهر سوخته یکی از شگفتی‌های دنیای کهن
- تاريخ كهن و باستان
- نمایش از یکشنبه, 09 خرداد 1389 09:01
- بازدید: 7323
برگرفته از فر ایران
سرپرست هیات کاوش در شهر سوخته در گفت‌وگو با تکتم بهاردوست شهر سوخته یکی از شگفتی‌های دنیای کهن
تمدن شهر سوخته یکی از شگفتی‌های دنیای باستان است. این را یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد و هر روز یافته‌ای دیگر، گواه این ادعا می‌شود.
در زمینی به پهنه‌ی 150 هکتار میان زاهدان و زابل، سرزمینی باستانی بسیار عجیب وجود دارد که پنج هزار سال پیش، مهد تمدن بسیار پیشرفته و غنی بوده است. شهر پنج هزار ساله‌ی «سوخته»، در چند کیلومتری زابل امروزی است و ماه‌هاست که دور جدید کاوش در آن آغاز شده است و هر روز دست‌آوردهای خیره کننده از دامنه‌ی تمدن این شهر به دست می‌آید.
چرا شهر سوخته یکی از عجایب دنیای باستان‌شناسی است؟
ـ شاید مهم‌ترین دلیل، بزرگی و عظمت این شهر است. حدود 5 هزار سال پیش چه در ایران و چه خارج از آن (از رودخانه‌ی سند گرفته تا عراق و میان رودان)، شهرهایی به این بزرگی انگشت‌شمار بوده‌اند. در یادمان‌های به‌جا مانده از تاریخ ایران هم، امروز تنها یکی دو شهر را می‌شناسیم که قابل مقایسه با شهر سوخته باشند.
اما تنها، مساله‌ی وسعت نیست که شهر سوخته را به یکی از شگفتی‌های عجایب دنیای باستان تبدیل کرده است. مهم‌تر از بزرگی شهر، یافته‌های متنوع آن است. این یافته‌ها، به آن اندازه‌ای گوناگون‌اند که هر باستان‌شناسی را متعجب می‌کند. آثار باستانی در این شهر، به شکل معجزه‌آسایی خوب باقی مانده‌اند و آگاهی‌های فراوانی را به ما منتقل کرده‌اند.
به طور مثال یکی از آثاری که پیش‌تر، شهر پیدا شده بود و سال گذشته مورد مطالعه قرار گرفت، یک خط‌کش چوبی باستانی است. دقت این خط‌کش در حد نیم میلی‌متر است. نمونه‌ای از این دست، آن هم با این دقت، بسیار کم در محل‌های مشابه پیدا شده است. یا مثلا مجموعه پارچه‌هایی که از این شهر به دست آمده مطلقا در هیچ کجای ایران، به دست نیامده است.
در شهر سوخته می‌توانیم روند شکل‌گیری بسیاری از علوم، فنون و هنرها را ببینیم. صنایعی چون ریسندگی، خراطی، معرق‌سازی، نجاری و ساخت لوازم و ابزار فلزی در شهر سوخته وجود داشته، شکل گرفته و تحول یافته است. مجموعه‌ی این عوامل در کنار عوامل بی‌شمار دیگر، شهر سوخته را به یکی از شگفتی‌های دنیای باستان تبدیل کرده است.
وجه تسمیه شهر سوخته چیست؟
ـ این نام، به ظاهر نام جدیدی است و قدمت تاریخی چندانی ندارد. برپایه متن‌های موجود، سابقه این نام به کمابیش 150 سال قبل برمی‌گردد. در آن زمان، یک سرهنگ انگلیسی از این منطقه بازدید می‌کرده، راهنماهای محلی این نام را به کار برده‌اند که ثبت شده و این نخستین باری است که این منطقه به این نام ثبت شده است.
اما در طول تاریخ، این شهر دو بار دچار آتش‌سوزی‌های بزرگ شد، یک بار حدود 4700 سال پیش و بار دوم، کمابیش 4400 سال قبل. این سوختگی‌ها تا آن‌جاست که هنوز پس از قرن‌ها، آثار آن را می‌توان در کاوش‌ها مشاهده کرد. از این جهت‌رو، نام «شهر سوخته»، چندان خالی از مسما نیست.
آخرین دوره‌های زندگی در شهر باستانی به کجا برمی‌گردد؟
ـ این شهر حدود سه هزار و 200 سال پیش از میلاد، یعنی حدود پنج هزار و 200 سال پیش پایه‌گذاری شده و در آغاز، حدود پانزده هکتار وسعت داشته است و بعد از یک دوره هزار یا هزار و دویست سال یعنی در حدود دو هزار سال پیش از میلاد از بین رفته است و در طول قرن‌های حیات، تمدنی شگفت را شکل داد.
عمده کاوش‌ها در این شهر باستانی در چه مناطقی از آن بوده است؟
ـ از آن‌جایی که برخلاف باور عموم، اشیا و بقایای انسانی در گورستان ها بهتر از دیگر مناطق حفظ شده و باقی می‌مانند، در شهر سوخته هم کاوش‌ها روی گورستان‌های این شهر متمرکز شده است.
اصولا در باستان‌شناسی، گورستان‌ها از اهمیت خاصی برخوردارند. در گورستان‌های شهر سوخته هم، اطلاعات گران‌بهایی به دست آمد.
در حال حاضر نزدیک به 4 هزار متر مربع را حفاری کردیم و البته حفاری‌ها هنوز ادامه دارد. پیش‌بینی ما این است که این حفاری حداقل تا 10 سال دیگر ادامه خواهد داشت. تاکنون حدود 400 قبر در این شهر حفاری شده. اگر 210 گور حفاری شده در پیش از انقلاب را هم به آن اضافه کنیم، کمابیش از 600 گور حفاری شده است. طبق تخمین‌ها حدود 40 هزار گور در این شهر وجود دارد. مطلوب آن است که حداقل 10 درصد از این گورها، یعنی چیزی حدود 4 هزار قبر حفاری شود تا اطلاعات دقیق و کاملی از زندگی و آداب و رسوم اقوام ساکن در این شهر به دست بیاید.
درباره شبکه‌ی آب‌رسانی شهر سوخته چه می‌دانیم؟
ـ اطلاعات ما از شبکه آب‌رسانی این شهر، اطلاعات کاملی نیست. با این همه می‌دانیم که آب این شهر با روش ویژه‌ای از رودخانه‌ی هیرمند و به احتمال زیاد، از دریاچه‌ی هامون (که در زمان حیات این شهر چسبیده به آن بوده) تامین می‌شده است. از این آب، هم برای احتیاجات شهری و هم برای کشاورزی در اطراف آن استفاده می‌شده است.
در کاوش‌هایی که در خود شهر صورت گرفته، تعدادی لوله سفالی پیدا شده که احتمالا با استفاده از آن‌ها آب‌رسانی صورت می‌گرفته است. یک احتمال دیگر هم وجود دارد و آن این‌که این سیستم، سیستم دفع فاضلاب بوده است که البته در هر دو صورت، نتیجه یکی است و آن این‌که ساکنان این شهر به داشتن سیستم‌هایی از این دست توجه داشته‌اند. حال آن‌که در بسیاری از شهرها تا قرن‌ها بعد، از روش‌های سنتی برای آب‌رسانی استفاده می‌شده است.
درباره وضعیت فرهنگی شهر سوخته چه می‌دانیم؟
ـ ساکنان شهر سوخته دارای یک جامعه متمدن بوده‌اند. به گواهی آثار کشف شده موجود، تمدن در شهر سوخته، در سطح بسیار بالایی قرار داشته است. نشانه‌هایی از این تمدن پیشرفته به دست آمده است. برای نمونه در شهر سوخته، قالب کفش پیدا شده است. یعنی ساکنان آن روز شهر سوخته، کفش تولید می‌کرده‌اند و صنعت کفاشی داشته‌اند.
هم‌چنین اطلاعات به دست آمده نشان می‌دهد که پزشکان آن جامعه، بسیاری از بیماری‌ها را می‌شناخته‌اند و آن‌ها را درمان می‌کرده‌اند. هم‌چنین نشانه‌هایی از عمل جراحی در سر یک دختر جوان به دست آمده است که نشان می‌دهد که جامعه پزشکی آن روز شهر سوخته، از دانش‌های فراوانی برخوردار بوده است. اطلاعات نشان می‌دهد که دانش و آشنایی با علوم مختلف در میان ساکنان شهر سوخته، رواج داشته است.
ابزار بازی‌های مانند شطرنج یا تخته نرد نیز، در این منطقه به دست آمده است. اگرچه اصول بازی، آن چندان مشخص نیست اما به هر حال از قوانین و استثناجات ریاضی بهره می‌برده است.
آیا جامعه متمدن شهر سوخته، یک جامعه زن‌سالار بوده است؟
ـ این تصور، تصور درستی نیست. آن‌چه اطلاعات و مطالعات انسان‌شناسی ما نشان می‌دهد، زن‌ها در جامعه‌ی شهر سوخته، درست همانند مردها به کارهای گوناگون می‌پرداخته‌اند. حتی کارهای سخت بدنی در آن جامعه میان مردها و زن‌ها، مشترک بوده است.
تصور زن‌سالاری در جامعه شهر سوخته، تنها به خاطر پیدا شدن مهرهای مختلف در گورهای زنان شکل گرفته است. در قدیم، مهرها که در واقع وسیله کنترل اقتصاد خانه و جامعه بوده‌اند، تنها به مردان اختصاص داشته‌اند. مهر، ابزار قدرت بوده و قدرت در دست مردان بوده است. اما در شهر سوخته زنان، هم پای مردان، در تصمیم‌گیری‌ها دخیل بوده‌اند. به عبارت دیگر، احتمالا بخش‌هایی از قدرت در اختیار زنان بوده است. اما این‌که آیا حقیقتا این جامعه، یک جامعه زن‌سالار بوده، باید تحقیقات آن را روشن کند. اطلاعات کنونی ما، نمی‌تواند پاسخ چندان روشنی به این پاسخ بدهند.
درباره‌ی نقاشی متحرک به دست آمده در شهر سوخته توضیح بدهید.
ـ نقوش روی سفال‌ها در یافته‌های باستان‌شناسی‌ی معمولا بازتابی از زندگی و وضعیت طبیعی جامعه و مردم بوده است. اما نقاشی که در شهر سوخته پیدا شده، نقاشی منحصربه فردی است. این نقاشی در واقع یک تصویر دنباله‌دار یا انیمیشن [ جان‌بخشی ] است. در این نقاشی که روی یک کوزه‌ی سفالی انجام شده، یک «بز» دیده می‌شود. این بز در فریم‌های متعددی که پشت سر هم است، تکرار شده و از در کنار هم قرار گرفتن آن‌ها عملا یک انیمیشن شکل گرفته است.
در این انیمیشن [ جان‌بخشی ] ، بز به یک بوته گیاه نگاه می‌کند، بعد به آن نزدیک می‌شود و از آن بالا می‌رود. البته چون کوزه سالم نیست و در قسمت‌هایی شکسته است، کل فریم را در اختیار نداریم. از این منظر می‌توان این نقاشی را یکی از کهن‌ترین بیان‌های انیمیشن [ جان‌بخشی ] و تصویر متحرک دانست که از آثار منحصربه‌فردی است که در این شهر باستانی پیدا شده است.
