نام‌آوران ایرانی

نگاهی به زندگی و آثار محمد پروین گنابادی

برگرفته از: روزنامه اطلاعات (تاریخ: ۱۳۹۱/۰۶/۰۵)

پروین ادب پارسی، خدمتگزار صدیق و بی مدعا، مترجم و محقق فرهیخته روزگار ما، در سال ۱۲۸۲ ش در کاخک در نزدیکی گناباد، و در یکی از خانه های ساده آن دیار تولد یافت. پدرش عباس از افراد پاک اعتقاد و صاحب اعتبار بود. او از جنس زراندوزهای زمانه نبود و به تبع آن، فرزندش محمد نیز ناز پرورده نبود. از اوان کودکی در نزد پدر و مکتب خانه های کاخک مقدمات علوم را فراگرفت. با بزرگان آن دیار مأنوس شد و پس از تحصیل در تون و قاین در پانزده سالگی به مشهد رفت و به حلقه درس ادیب نیشابوری پیوست و در درس مغنی، مطول و شرح نظام شرکت کرد و به زودی مورد توجه خاص ادیب قرار گرفت و به مصداق گفته یاقوت حموی که گنابادیان از زمره اهل علم اند، استاد پروین گنابادی نیز از همان آغاز جوانی لیاقت و شایستگی خود را نشان داد. اما برای تأمین هزینه های گزاف زندگی که عموم اهل علم گرفتار آن هستند، در سال ۱۳۰۲ ش در مدرسه «احمدی» مشهد به تدریس پرداخت و در سال ۱۳۲۲ ش به ریاست دانشسرای دختران تعیین گشت و در اواخر همان سال به نمایندگی مردم سبزوار به مجلس شورای ملی راه یافت. پس از فراغت از نمایندگی در سال ۱۳۲۸ ش توسط مرحوم مدرس رضوی به علامه دهخدا معرفی شد و در امر تدوین «لغت نامه» با وی همکاری نمود.

استاد پروین در طی دو سال نزدیک به یک میلیون یادداشت از متون مهم فراهم آورد و لغات محلی گنابادی و مشهدی را بر آن افزود و علاوه بر تنظیم حرف «ذ» با همکاری دهخدا و حرف «غ» با همکاری شهاب فردوسی، آماده سازی واژگان ذیل حرف «ط» و بخشی از حرف «الف» را نیز برعهده داشت. پروین در اواخر سال ۱۳۱۸ ش به مدت دوازده سال ویراستاری زبانی کتابهای علمی دانشگاه تهران را به عهده گرفت و از اواخر سال ۱۳۴۰ ش تا پایان عمر با «بنیاد فرهنگ ایران» همکاری نمود. استاد پروین همزمان با این فعالیت های علمی به امر تدریس نیز می پرداخت. در دانشکده های ادبیات تهران وپژوهشکده فرهنگ ایران به تدریس پرداخت و در طول حیات خود از تعلیم و تعلم باز نماند.

استاد در ساحت شعر و شاعری از زمره شاعران صاحب سبک محسوب می شد به گونه ای که یکی از موضوعات نخستین کنگره نویسندگان ایران در سال ۱۳۲۵ سبک شعری پروین گنابادی بود؛ اما او هرگز ادعای شاعری نمی کرد. پروین در دانش و علم کم نظیر و در آزادگی و متانت بی بدیل، و درویش مسلک بود و خوش فطرت. پروین شمع جمع دوستان اهل علم بود. احمد آرام که روانش شاد باد از استاد پروین به عنوان صاحب نظری شایسته در زبان و ادب فارسی و عربی یاد می کند «که هیچ ادعایی ندارد. مُشکی است که خود می بوید و به همین جهت تحقیقات ادبی او لذت بخش است. هرگز نشنیده ام که در قفای دگران سخن به زشتی درباره ایشان و نوشته های ایشان بگوید.»

استاد در زمینه های مختلف خود را آزموده است و به قول زنده یاد دکتر زرین کوب، کارهای پهلوانی می کرد. استاد پروین کار ترجمه را در زمینه روانشناسی و تعلیم و تربیت با ترجمه مقالاتی از نشریاتی چون «التربیه` الحدیثه » و «الهلال» و «المقتطف» آغاز کرد و تبحر خود را در عرصه ترجمه نشان داد و صاحب آوازه شد. اما بزرگترین و ماندگارترین کار استاد ترجمه «مقدمه ابن خلدون» از متن عربی بود. عبدالرحمن بن محمدبن خلدون (۷۳۱ ۸۰۸ ق) فیلسوف و مورخ بزرگ اسلامی در کتاب خود که یکی از شاهکارهای فلسفی و تاریخی جهان اسلام است، به مسائل علم اجتماع و فلسفه تاریخ پرداخته است. استاد با ترجمه این اثر ما را با دنیای دیگری آشنا ساخت؛ تفکری را بازگو نمود که تا آن زمان جوانان با آن آشنا نبودند. نثر استاد و تسلط وی به ادبیات عرب نیز ستودنی است. ترجمه بخشی از متن ابن خلدون در مبحث مناظره شمشیر و قلم گواه این مدعا است:

«باید دانست که شمشیر و قلم هر دو از ابزار و وسایل خدایگان دولت است که در فرمانروایی خویش از آنها یاری می جوید، ولی در آغاز تشکیل دولت و هنگامی که هنوز ارکان دولت پایه های فرمانروایی را استوار نساخته اند، نیاز پادشاه به شمشیر از قلم بیشتر است؛ زیرا قلم در این مرحله خدمتگزاری است که تنها در ره تنفیذ و اجرای احکام دولتی به کار می رود و شمشیر هم در این راه بدان کمک می کند.» (ابن خلدون، ۱/۴۹۰)

استاد پروین علاوه بر ترجمه، در زمینه های دستور زبان فارسی، تصحیح متون، ادبیات عامیانه، عرفان و لغت به صورت جدی وارد شد و الحق در تمام این زمینه ها تسلط استادانه خود را نشان داد. آثار به جا مانده از استاد نشان از تلاش مستمر و احاطه وی بر ادب تازی و پارسی دارد. استاد از لحظه لحظه های عمرش بهره گرفت و حاصل عمر پربار وی صدها مقاله و کتاب در زمینه های تاریخ و متون ادبی، ادبیات عامیانه و عرفان و... است.

استاد حسن احمدی گیوی که عمرش دراز باد در ستایش استاد پروین گنابادی شعری سروده است که الحق حق مطلب را بیان کرده است:

بیا که دیده ما روشن از شفای تو باد
بیا بیا که چمن، خرم از صفای تو باد

نوای باد و زرافشان مهر و طلعت ماه
نوید چاره و درمان دردهای تو باد

صدای بلبل و گلبانگ جوی و جلوه گل
سلامت تن و نیروی فکر و رای تو باد

سرود رود و پیام نسیم و پیک بهار
درودگوی تو و حامل دعای تو باد

محبت استاد بر دل هر انسان عالی و فرهیخته می نشست، پیران طریقت پیموده به او به دیده احترام می نگریستند، جوانان کارآزموده در مقابل عظمت روح انسانی وی سر تعظیم فرود می آوردند و به همین خاطر بود که دانشجویان، جوانان و دوستانش در هفتادمین سال تولدش، به پاس پنجاه سال خدمات فرهنگی استاد «جشن نامه پروین گنابادی» را فرهم آوردند و مشاهیر، فضلا و صاحبان قلم چون استاد احمد آرام، دکتر غلامحسین یوسفی، دکتر حسن احمدی گیوی، دکتر مهدی محقق، دکتر خسرو فرشیدورد، دکتر اسماعیل حاکمی، دکتر علی اشرف صادقی، دکتر سیدجعفر شهیدی، دکتر محمدابراهیم باستانی پاریزی و... در آن مقاله داشتند و در ششم مهر ۱۳۵۵ ش شورای دانشگاه تهران با اعطای دکترای افتخاری در رشته الهیات و معارف اسلامی از تلاشهای صادقانه استاد قدردانی نمود.

سخن آخر اینکه، استاد به زادگاه خود عشق می ورزید به همین دلیل «گنابادی» را بر اسم خود افزود، اما محل تولد استاد در زلزله ۱۳۴۷ ش ویران شد و خانه و کاشانه وی با تمام خاطرات بچگی در زیر خاک مدفون گردید، ولی استاد پروین همچنان مهر زادگاه را به دل داشت و سرانجام پس از تحمل دوران بیماری در سال ۱۳۵۷ ش دیده از جهان فرو بست.

انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ضمن ارج نهادن به شخصیت علمی و فرهنگی و فضایل انسانی این دانشی مرد فرهیخته، آرزومند است راه و رسم بزرگان علم و ادب، چراغ راه جوانان کهن سرزمین ایران قرار گیرد.

نام حقیر محمد و نام خانوادگی پروین و کلمه گنابادی را (که در شناسنامه نیست) به منظور علاقه ای که از جوانی به زادگاه خود داشتم، به نام خانوادگی می افزودم. تاریخ تولدم سال ۱۲۸۲ش است و در شهر کاخک، چهار فرسنگی گناباد، دیده به جهان گشوده ام و با اسفی دردناک باید یادآور شوم که این شهرک زیبای ییلاقی (که چهار چنار بسیار کهن و عظیم داشت) در زلزله چند سال پیش به کلی ویران گشت و گروه بسیاری از مردم آن قربانی آن زلزله سهمناک شدند و زادگاه این ناچیز( که در آن خاطره های شیرین از دوران کودکی داشتم) یکسره با خاک همسان گشت. باری گفتگو از کاخک با آن همه مکتب خانه های متنوع که در برخی از آنها تنها خواندن قرآن و صدکلمه و کتاب حافظ و مانند آن را می آموختند و در برخی نصاب و حساب و جامع المقدمات را تعلیم می دادند و در هر رهگذری مکتب خانه ای وجود داشت و همه مردم آن همدیگر را «ملا» می خواندند زیرا همه، مکتب خانه دیده بودند خود نیاز به نوشتن مقاله های جداگانه ای دارد.

پدرم عباس و ملقب به شمس الذاکرین فرزند ملا امیر بود. از روزگار صفویان تا دوران این ملا امیر، دو ملا امیر دیگر نیز از نیاکان پدرم بوده اند و چنان که پدرم می گفت، نخستین ملا امیر در عصر صفویان در قریه ای از فردوس (تون) به نام چرمه می زیسته و به زهد و تقوا در سراسر قُهستان شهرت داشته است. وی را برادری بوده به نام فاضل خان که به هند سفر می کند و در آنجا از راه بازرگانی ثروت هنگفتی به دست می آورد و هنگامی که به چرمه نزد ملاامیر باز می گردد، ملا امیر می گوید: «برادر از این همه ثروتی که خدا به تو ارزانی داشته نیّت نکرده ای چیزی در راه خدا صرف کنی و به کار خیری دست یازی؟» فاضل خان می گوید: «چرا قصد دارم به مشهد بروم و در آنجا مدرسه ای بسازم و مبالغی بر آن وقف کنم تا طلاب با آسایش خیال تحصیل کنند.» و چنان که به یاد دارم بر سر در مدرسه فاضل خان بر روی کاشی شرحی نوشته شده بود که از روزگار ساختن مدرسه و نام پادشاه عصر (شاه عباس) حکایت می کرد و در آخر کتیبه این جمله بود: «فاضل خان اخ الاعز الملا امیر التونی» و پیدا است که آوردن نام امیر نشانگر این است که وی از فاضل خان معروف تر بوده است.

باری، نگارنده پس از آنکه دو مکتب خانه را در کاخک به پایان رسانیدم و نزد مرحوم پدرم قسمتی از مقدمات علوم قدیم را فرا گرفتم، با برادری که از من بزرگتر بود و اکنون زندگانی را بدرود گفته است، قریب یک سال در مدرسه حبیبیه فردوس و مدتی هم در حدود یک سال در مدرسه قدیم قاین تحصیل کردم و در ۱۵ سالگی برای تکمیل تحصیل به مشهد آمدم و در حجره ای که متعلق به دایی ام (مرحوم ناصرالاسلام هدایتی) در مدرسه فاضل خان بود، به تحصیل پرداختم. چند سال در نزد استادانی که در همان مدرسه شرح قطر و سیوطی و جامی را درس می دادند، تلمذ کردم و سپس برای فراگرفتن شرح نظام و مغنی و مطول به درس مرحوم ادیب نیشابوری که هر سه متن مزبور را در مدرس مدرسه نواب تدریس می کرد، رفتم و در زمره شاگردان خصوصی درآمدم.

صبحها پیش از شروع درس عمومی (ساعت ۹)، که قریب ۳۰۰ طلبه حاضر می شدند، در حجره مرحوم ادیب پس از انجام دادن کار خصوصی استاد (تهیه صبحانه و ناهار) به فراگرفتن متن هایی که در مواقع مختلف استاد درس می داد، هم چون مقامات بدیع الزمان همدانی و مقامات حریری و معلقات سبع و گاهی هم عروضی که خود آن مرحوم تألیف کرده بود و برخی از هفته ها هم «منظومه» حاج ملاهادی، می نشستم؛ اما تردیدی نیست که کتاب اخیر را مرحوم حاج فاضل و آقا بزرگ حکیم بهتر درس می دادند که از استادان به نام در رشته فلسفه و حکمت قدیم بودند و ناگزیر برای این رشته اغلب به نزد آنان می رفتم.

پس از چند سال از لحاظ زندگی مادی بی اندازه در مضیقه بودم، چون پدرم سخت شکسته شده بود و نمی توانست هزینه تحصیل مرا تأمین کند، ناگزیر در مدرسه دولتی احمدی مشهد به آموزگاری پرداختم، و پس از ۴ سال در دبیرستان شاهرضا به سمت دبیری ادبیات برگزیده شدم و از کلاس اول تا شش ادبی مدت ۱۵ سال تدریس می کردم و به موازات تدریس در این دبیرستان در مدرسه ارامنه مشهد، دبیرستان ابن یمین (ملی) و دبیرستان دخترانه شاهرخ نیز درس می دادم و در اداره فرهنگ مشهد از سالهای ۱۳۱۷ به بعد در اداره تحقیق و اوقاف و بازرسی فنی مدارس نیز خدمت می کردم.

در سال ۱۳۲۲ به سمت ریاست دانشسرای دختران تعیین گشتم و در اواخر همان سال به وکالت مجلس شورای ملی از سبزوار برگزیده شدم و پس از پایان دوران مجلس، باز به خدمت فرهنگی در وزارت فرهنگ، بازرسی، بررسی کتب، تدریس در دبیرستانهای البرز، رضاشاه و ناصرخسرو مشغول شدم. در اینجا یادآوری این نکته لازم است که مدرسه فاضل خان یا فاضلیه مشهد را هم در دوران مرحوم اسدی که می خواستند در پیرامون بَست های آستان قدس رضوی فلکه ای بسازند، خراب کردند و کتابهای کتابخانه آن را به کتابخانه آستان قدس رضوی منتقل ساختند و این محلی که خاطره های شیرین از دوران طلبگی در آن دارم نیز مانند «کاخک» زادگاه نگارنده به کلی از میان رفت و نه تنها مایه تأسف نگارنده، بلکه بسیاری از دوستان بناهای قدیم گشت، درحالی که امکان داشت آن مدرسه را هم چنان که بود، مانند گنبد سبز در محله ارگ مشهد، به جای گذارند و فلکه را هم در برابر آن بسازند.

باری، در اوایل سال ۱۳۲۸ که به عللی بیکار بودم، دوست بزرگوار و دانشمندم آقای مدرس رضوی به خانه حقیر تشریف آوردند و گفتند: «من می دانم که تو از بیکاری زجر می کشی، به همین سبب به نزد آقای دهخدا رفتم و با ایشان گفت وگو کردم که تو در لغت نامه کار کنی. حالا برخیز برویم منزل ایشان.» و در بین راه درباره وضع لغت نامه و اخلاق مرحوم دهخدا شرحی سخن گفتند. پس از آنکه نزد استاد دهخدا رفتیم، آقای مدرس مرا معرفی کردند و از چگونگی معلومات و سوابق کارم با ایشان به گفتگو پرداختند و چنین وانمود کردند که من عضو خوبی برای لغت نامه خواهم بود. اما معلوم بود مرحوم دهخدا که بسیار سوءظنی بودند، چندان سخنان ایشان را به ضرس قاطع نپذیرفته اند و گفتند: «من مریضم و دکتر دستور داده است سالی یک ماه به کنار دریا بروم و فردا رهسپار بندر پهلوی می شوم. برای اینکه طرز کار این آقا معلوم شود بیش از هشت حرف از منتهی الارب (حرفهای بزرگ مانند ع و غ و ...) فیش نشده است. ایشان مطابق دستوری که می دهم، در این یک ماه به فیش کردن از این کتاب مشغول شوند. پس از بازگشت، اگر پسندیدم، ایشان را در اینجا نگاه می دارم، وگرنه به اصطلاح غزل خداحافظی را می خوانیم.»

سپس در اتاقی در جنب اتاق استاد، که مرحوم دکتر معین و آقای دکتر دبیرسیاقی و آقای دکتر صدیقی کار می کردند، میز کوچکی بود، مرا به آنجا بردند و گفتند: «در اینجا کار کن تا پس از بازگشت من.» نگارنده، کتاب مزبور و مقداری فیش به آن اتاق بردم و به فیش کردن پرداختم. پس از یکی دو روز دریافتم که این کتاب آکنده از غلطهای فاحش است، غلط متن نه غلط چاپی. آنها را در فیشهای خصوصی یادداشت می کردم و تا آمدن استاد دهخدا قریب دهها غلط همچون ترجمه «عیب» به عنب (انگور) (شاید «عیب» را در نسخه «عنب» نوشته بوده اند) و قله (به تخفیف) به معنی الک دولک به «سرکوه» و همانند اینها یادداشت کردم. هنگامی که مرحوم دهخدا بازگشتند، پس از رسیدگی به کارهای دیگران مرا هم احضار کردند. مرحوم دهخدا بر روی زمین روی تشکی می نشستند و ما هم در حضور ایشان می نشستیم.

من تمام فیشها را که کاری خارقِ عادت به نظر می رسید، نزد ایشان گذاشتم. استاد در شگفت شد که این همه کار(شاید بیش از دویست سیصد هزار فیش) را چگونه انجام داده ام و باز به حکم داشتن سوءظن، بی درنگ به بررسی آنها پرداختند، زیرا می پنداشتند که این همه کار بی گمان با بی دقتی و به اصطلاح «سَنبل کردن کار» توا‡م بوده است و از دسته های مختلف فیشها(اولِ بسته وسط بسته آخر بسته) با دقت کامل به بازرسی پرداختند، اما هر چه بیشتر دقت کردند، ایرادی به نظرشان نرسید، بلکه بر حُسن ظن ایشان افزوده می شد و رفته رفته به ستایش و تحسین پرداختند.

پس از بازرسیِ ایشان، عرض کردم: «اما جناب استاد این متن غلطهای بسیار دارد.» از این جمله سخت برآشفته شدند و گفتند: «غلط چاپی؟» گفتم: «خیر قربان! غلط متن، غلط ترجمه.» از این کلمات بیشتر برآشفتند و گفتند: «نمی شود آقا! این متنِ بهترین کتاب عربی به فارسی است و من به دوستانِ آن اتاق گفته ام چشم بسته و بی مراجعه به متن دیگری، فیشهای منتهی الارب را بنویسند.» من یک باره دسته بزرگ فیشهای غلط را به مقابله هر یک با متنهای معتبر همچون «تاج العروس» و «قاموس» و «لسان العرب» و «اقرب الموارد» خدمت ایشان گذاشتم. مرحوم دهخدا پس از خواندن چند فیشِ غلط، سخت درشگفت شدند و هرچه بیشتر خواندند، بر شگفتی ایشان افزوده شد تا سرانجام به من بی اندازه ابراز محبت و لطف کردند و این گونه کار را ستودند و گفتند: «تو باید در اتاق خود من و نزد خودم کار کنی. برو لوازم کارَت را به اینجا بیاور. می دانم روزگاری طلبه بوده ای و از روی زمین نشستن بدت نمی آید.» سپس به اتاق دیگر رفتند و گفتند: آقایان، این منتهی الارب بسیار غلط دارد و شما گفته سابق مرا از یاد ببرید. فلانی دهها غلط فاحش برای آن گرفته است. فیشهای این متن را به ویژه آنهایی که مشکوک به نظر می رسد، با یک متن دیگر مقابله کنید.

مرحوم دهخدا که فریفته این متن شده بودند، حق داشتند، زیرا مؤلفِ آن، بهترین کتابهای لغت عربی به فارسی را در اختیار داشته و لغات اصیل فارسی را از آنها نقل می کرده است، هم چون: مهذب الاسماء، تاج المصادر بیهقی، مصادر زوزنی، مقدمه الادب زمخشری و جز اینها. اما متقدمان تنها اسمها و مصدرها و صفتها را به فارسی برمی گردانده اند، نه فعلها را، چون در فارسیِ دری، فعل عربی به ندرت به کار می رود، هم چون: یعنی و لم یزرع و مامضی و ... و اینها هم در فارسی معنی فعلی نمی دهند.

باری، از اوایل سال ۱۳۲۸ به همکاری در لغت نامه پذیرفته شدم و به علت اینکه طرز فیش کردن من مورد توجه شادروان دهخدا قرار گرفت، علاوه بر فیش کردن هشت حرف منتهی الارب که در ظرف چند ماه پایان گرفت، روزی گفتند: فلانی، می دانی که ما هنوز بسیاری از متون معتبر نظم و نثر را فیش نکرده ایم، زیرا خودم که دیگر قادر به انجام دادن چنین کارهایی نیستم و حقیقت این است که اعتماد نکرده ام دیگری این متنها را فیش کند و مهمترین آنها کلیات سعدی، خمسه نظامی و قسمت هایی از مثنوی مولانا و برخی از تواریخ است که از لحاظ نثر اهمیت فراوان دارند، همچون تاریخ بخارای نرشخی و فارسنامه ابن بلخی و مانند اینها، و تو باید پیش از هر کار به فیش کردن این متنها بپردازی. بنده هم پذیرفتم و پس از پایان یافتن کتابهای مزبور، به فیش کردن تاریخ قم، ترجمه محاسن اصفهان، برخی از فصول تاریخ غازانی، برخی از فصول حبیب السیر، لغات محلی شوشتر(نسخه خطی کتابخانه مؤلف)، لغات محلی گناباد و مشهد و جز اینها مشغول شدم. پس از پایان گرفتن فیش کردن، چاپ کردن حرف «ذ» را با خود ایشان شروع کردم و پس از آنکه به مجلس رفتیم، حرف «ط» را که مرحوم وحدت تنظیم کرده بود، ولی مرحوم دهخدا آن را نپذیرفته بودند، به عهده حقیر واگذار کردند و آن گاه دو حرف الف (الف س تا آخر الف ص) را تنظیم و چاپ کردم و در ضمن به تنظیم حرف «غ» که شادروان هدایت الله شهاب فردوسی عهده دار آن بود، کمک می کردم. برای حرف «ی» که قرار بود آن را تنظیم کنم، مآخذ و فیشهای نو بسیاری فراهم آوردم. در ضمن ترجمه مقدمه ابن خلدون، برخی از اَعلام آن را نیز برای لغت نامه فیش کردم. یک سال بعد که آقای دکتر شهیدی هم به لغت نامه آمد، از مرحوم دهخدا خواهش کردم که برخلاف روش گذشته که صفحه ها از متنهای عربی به عین نقل می شد، از این پس ترجمه آنها به فارسی نقل شود؛ و از آن پس شیوه متداول شد.

باری، درباره لغت نامه دهخدا که هنوز هم در جزو هیأت مقابله آن همکاری می کنم و اخبار را در منزل بررسی می نمایم، گفتگو بسیار است و همین کافی است که بنویسم به علت وجود همکارانی مانند مرحوم دکتر معین و از آن پس، آقای دکتر شهیدی و دکتر دبیرسیاقی و در مدتی دراز آقای منزوی و سپس آقایان انوار و دیوشلی و دیگران، می توان گفت این سازمان یکی از سازمانهایی است که افراد باایمان و با دلبستگی به اصل کار وظایف خود را انجام می دهند و از هرگونه هدفهای مادی و جاه طلبی و برخی از ستیزه گری های ناشی از حسادت و نفاق برکنار است.

از سال ۱۳۲۸ که در لغت نامه دهخدا انجام وظیفه می کردم، پس از چند ماه در وزارت آموزش و پرورش نیز در اداره کل نگارش، به کار بررسی کتابها مشغول خدمت بودم و در همین دوران به نوشتن مقالاتی در مجلات «سخن» و «یغما» و «راهنمای کتاب» و «دانش» و برخی از مجلات دیگر نیز می پرداختم. هنگامی که جناب آقای دکتر [علی اکبر] سیاسی ریاست دانشگاه [تهران] را برعهده داشتند و جناب آقای دکتر خانلری رئیس انتشارات دانشگاه بودند، در نتیجه انتقاداتی که در برخی از مجلات از نثر غلط برخی از کتابهای دانشگاهی انتشار یافته بود، به پیشنهاد جناب آقای دکتر خانلری تصحیح عبارات کتابهای دانشکده های علمی (پزشکی، فنی، علوم و...) به عهده نگارنده محول شد و در طی متجاوز از ۱۲ سال، نگارنده، وظیفه مزبور را انجام می دادم و در روزگار ریاست جناب آقای دکتر اقبال، ریاست انتشارات به جناب آقای دکتر صفا محول گشت. ایشان هم مانند سلف خویش، اهتمام خاصی به این کار داشتند. در همین سالها که هم وظیفه هیأت مقابله لغت نامه دهخدا و هم بررسی در اداره کل نگارش وزارت آموزش و پرورش و هم تصحیح عبارات کتب دانشگاهی را برعهده داشتم، به ترجمه «مقدمه» ابن خلدون و تنظیم و تکمیل تاریخ بلعمی مصحَح مرحوم بهار و برخی از تحقیقات دیگر نیز همت گماشته بودم و چندی بعد با جناب آقای مینوی نیز در امر فیش کردن متنهای فارسی برای لغت تاریخی در مؤسسه فرانکلین کار می کردم. دو سوم تاریخ بیهقی و قسمتی از ناصرخسرو و بخشی از بخشهای شاهنامه و صفحاتی از ویس و رامین را فیش کردم که بعدها آنها را به بنیاد فرهنگ ایران واگذار کردند.

کارهای متنوع بسیاری همچون همکاری با دوست دانشمند و گرانمایه آقای دکتر هشترودی در تصحیح ترجمه «لاروس» مناژه که یکی از سازمانها آن را فراهم آورده بود، و چند سال تدریس در دانشکده زبانهای خارجه وابسته به دانشکده ادبیات و هم چنین تدریس در خودِ دانشکده ادبیات و به موازات این کارها و دیگر وظایفی که داشتم، قریب یک سال تدریس در مدرسه عالی آمار، همه اینها سرانجام بیماری های مزمنی را که همواره مرا رنج می داد، به صورت حادتری درآورد و همه اینها رفته رفته موجب ضعف و ناتوانی حقیر گردید، تا سرانجام به مرحله ای رسید که مرا به کلی خانه نشین کرد و رنج آورتر اینکه پاها و دستها دچار درد شدید شد. انگشت های دستها کج شد و زانوها نیز خمیده گشت و هم اکنون به کمک داروهای مختلف و فراوان و گران قیمتی که در طی شبانه روز به کار می برم، فقط زنده هستم. اما با روشی که در سراسر زندگی داشتم و معتقد بودم که از دقیقه های زندگی باید در راه کسب کمال برخوردار شد، این چنین زندگی در دیده من با مرگ یکسان است.

از موقعی که جناب آقای خانلری به منظور آماده ساختن کادر مجرب و دانایی به تأسیس پژوهشکده ای همت گماشته اند تا گروهی از لیسانسیه های ادبی به شیوه های علمیِ تحقیق آشنا شوند، حقیر نیز در این پژوهشکده تدریس می کردم. اما از بخت بد به علت همین بیماریها دیگر نتوانستم به کاری که بیش از حد بدان دلبسته بودم، ادامه بدهم. این آخرین کار معلمی من بود.

هرچند به علت داشتن رتبه اداری که حقوقی ناچیز داشتم و نزدیک بازنشستگی به کمک یکی از وکلای دادگستری که از دوستان من هم به شمار می رفت، پس از شکایت به دیوان کشور، رتبه دبیری گرفتم که صدی بیست آن هم به سبب نداشتن لیسانس کسر می شود، همیشه ناگزیر بوده ام که کارهای ارتزاقی را بر کارهای اساسی که خود شیفته چنین کارهایی بودم، ترجیح دهم و به همین علت به نشر آثار و تألیفاتی که خود علاقه مند به آنها بودم، موفق نشدم.

نگاهی به کارنامه علمی و آثار استاد پروین گنابادی

الف) تألیفات:

۱) شرح حال فردوسی و هفت خوان رستم با تفسیر لغات برای شاگردان دبیرستان، ۱۳۰۹. (دو بار چاپ شده است)

۲) راهنمای مطالعه و معرفی کتابهای خواندنی، ۱۳۱۳. (سه بار چاپ شده است)

۳) پرورش اداره، شامل گفتارهایی برای جوانان، چاپ ۱۳۱۷، مشهد، زوار.

۴) شیوه نگارش: روشی عملی و ویژه برای تعلیم به دبیرستانها، ۱۳۱۷، مشهد.

۵) اندیشه ها (۲ جلد کوچک)، برلی جوانان، مشهد، ۱۳۱۳.

۶) فن مناظره، ۱۳۱۵. رساله ای برای راهنمایی معلمان و دبیران جهت تشکیل دادن دسته مناظره. (در روزنامه آزادی مشهد چاپ شده است)

۷) برگزیده مشترک یاقوت حموی، ترجمه محمدپروین گنابادی، تهران، ابن سینا، ۱۳۴۴.

۸) تاریخ بلعمی، به کوشش محمدپروین گنابادی، تهران، اداره کل نگارش وزارت فرهنگ، ۱۳۴۱.

۹) مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمدپروین گنابادی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵.

ب ) مقالات

از زنده یاد استاد محمدپروین گنابادی مقالات بسیاری برجای مانده است که در اینجا تنها به ذکر نام بعضی از آنها اشاره می شود.

▪ «تهذیب نثر فارسی»، مجله ایران آباد، سال ۱

▪ «چه گونه می توان جوانان را به زبان فارسی دلبسته کرد؟»، مجله آموزش و پرورش، سال ۳۳

▪ «در نگهبانی و تهذیب زبان فارسی»، مجله ایران آباد، سال ۱

▪ «راه دیگر برای تهذیب و آسان کردن نثر معاصر»، مجله ایران آباد، سال ۱

▪ «راه های پیشگیری از هرج و مرج و لجام گسیختگی، در نثر معاصر»، مجله ایران آباد، سال ۱

▪ «آواز دادن»، نشریه فرهنگ خراسان، (۱۳۴۹)، ش ۳ و ۴ (۱۳۴۷)

▪ «برخی از لغتهای فارسی در عربی»، مجله وحید، سال ۹، ش۳ (۱۳۵۰)، ش ۴ (تیر ۱۳۵۰)، ش ۶ (شهریور ۱۳۵۰)

▪ «دیباچه نویسی»، مجله سخن، سال ۸ (۱۳۴۷)

▪ «نکاتی راجع به تاریخ بیهقی»، یادنامه ابوالفضل بیهقی، مشهد ۱۳۵۰

▪ «جنبش علمی ایران پس از اسلام»، گزینه مقاله ها

▪ «کشاف اصطلاحات الفنون»

▪ «چاپهای کشاف اصطلاحات الفنون»، گزینه مقاله ها، «تحولات زبان نکته های واژه شناسی و دستوری»

▪ مارشیدایی در دیوان حافظ»، گزینه مقاله ها

▪ «تفنن عطار در کلمه سر»، گزینه مقاله ها

▪ «زبان و ادب عامیانه»، گزینه مقاله ها

▪ «زبان و عامل های اجتماعی»، گزینه مقاله ها

▪ «می و شادزیستن در شعر فارسی»، گزینه مقاله ها

▪ «میگساری و گل در ایران باستان»، گزینه مقاله ها

▪ «فرهنگ ها و لغت نامه ها و برخی از مأخذهای علمی»، گزینه مقاله ها

▪ «ریشه برخی از مثل ها و رسم های عامیانه»، گزینه مقاله ها

▪ «ارسال مَثَل عطار»، گزینه مقاله ها

▪ «برخیَ از مقیاس های پزشکی کتاب مفردات ابن البیطار»، گزینه مقاله ها

▪ «یادداشت هایی بردیوان عبدالواسع جَبَلی»، گزینه مقاله ها

▪ «بنیادگذاران ادب تازیان (ابن مقفع)»، گزینه مقاله ها

▪ «چهره دیگری از بنیادگذاران ادب تازی (سیبویه)»، گزینه مقاله ها

▪ «بنیادگذاری دیگر از بزرگان ایران (ابن خالویه)»، گزینه مقاله ها

▪ «دانشمند بنیادگذاری که در راه عقیده از جان گذشت (ابن سکیت)»، گزینه مقاله ها

▪ «پایه گذاران ایرانی ادبیات عرب (حماد راویه)»، گزینه مقاله ها

▪ «احوال و آثار ابن خلدون»، گزینه مقاله ها

▪ «زندگانی یاقوت»، گزینه مقاله ها

▪ «درباره صادق هدایت ] دو دوست: دهخدا و هدایت [ »، گزینه مقاله ها

▪ «درود به خراسان»، گزینه مقاله ها

▪ «کسره اضافه»، مجله آموزش و پرورش، سال ۳۱، ش۶

▪ «دایره` المعارف نویسی در اسلام و تهانوی»، مجله معارف اسلامی، نشریه سازمان اوقاف، ش ۵

▪ و مقالات فراوان دیگری که نام همه آنها در این مقال نمی گنجد.
 
 --------------------------------------------------

 نگاهی به زندگی و آثار محمد پروین گنابادی به مناسبت بزرگداشت استاد محمد پروین گنابادی در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی

• < قبلی
• بعدی >