ایران‌بوم

شانزدهمین جشن «یاد روز حافظ» بر همه فارسی‌زبانان و ایراندوستان و دوستداران حافظ، فرخنده باد. امسال مضمون اصلی این بزرگداشت «حافظ و دوستی» است، که با حافظ دوستی نباید اشتباه کرد.ما از حافظ‌خوانی به حافظ‌دوستی و غالبا از آن به حافظ‌ پژوهی و در همه حال به حافظ‌زیستی رسیده‌ایم. امروزه ما بحمدالله از سنایی تا سپهری را می‌خوانیم.
پژوهش های شاهنامه ای بسیار رایج است. پس از سال ها سکوت، به سعدی هم بازگشته ایم. و بنده در عین حافظ پژوهی، در حدی کمتر سعدی پژوهی هم کرده ام.

مولوی پژوهی هم در سال های اخیر اوج گرفته است. حتی به بزرگمردی چون عطار امروزه بیش از همیشه گذشته توجه می شود. آن هم از برکات همت عالی و نستوهی علمی عرفان و ادب پژوه نامدار معاصر استاد دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی است.

تا برسیم به پژوهش در شعر نو که در این زمینه هم پژوهش های ارزنده ای، بویژه در همین سال ها و دهه های پس از انقلاب اسلامی صورت گرفته است. مثال های دیگر هم بسیار است. باید خدا را شاکر باشیم که بر سر گنج ادب کهن به خواب اصحاب کهف نرفته ایم.

شاید از بنده که حافظ پژوه پیرسالی هستم و دیر سالی است که (دست کم بیش از 50 سال) درباره حافظ و شعرش قلم زده ام، این انتظار وجود داشته باشد که بگویم چرا چنین است.

یعنی سرّ نفوذ عظیم و بی مانند حافظ در زندگی و ذهن و زبان فارسی زبانان از چیست. طبعا با یک گزاره نمی توان به این پرسش سهل و ممتنع، پاسخ داد ولی با همه محدودیت ها ـ بویژه محدودیت حجم این مقالات ـ یافته ها یا در واقع دلایل خود را عرضه می دارم:

1ـ زبان و بیان حافظ، در عین فخامت خواص پسند، فصاحت همه فهم و همه پسند دارد.

2ـ تنوع شگفت آور معانی و مضامین شعر او. در یک بررسی جدید به این رسیده ام که در غزل های سعدی در حدود 20 مضمون و معنای «سرشار از طراوت تکرار» می گذرد و در شعر «پاشان»، حافظ که غزل هایش غالبا استقلال ابیات دارد، طبق تحقیق ارزشمند استاد علی اکبر رزاز در کتاب جمع پریشان که طبقه بندی معانی و مفاهیم شعر حافظ است، بیش از 200 مضمون و معنای اصلی ـ که کمتر از غزل سعدی «طراوت تکرار» دارد ـ می گذرد. یعنی چگالی معنایی شعر حافظ در همه ادوار شعر فارسی یگانه و بیشابیش است.

3ـ تلمیحات و اشارات قرآنی حافظ

4ـ تلمیحات و اشارات عرفانی شعر او

5ـ خمریه سرایی و باده ستایی او که اغلب نمادین است. با سه گونه باده در شعرش (باده عرفانی، باده انگوری، و بیش از همه باده ادبی که مبنای اصلی آفرینش مضامین و معانی نو به نوست.)

6ـ عاشقانه سرایی حافظ که دیوانش به قول خودش «طربنامه عشق» است. آن هم با سه گونه معشوق: عرفانی، انسانی و ادبی.

7ـ طنز مفرح و کمرنگش که به ما درس می دهد که طنز کمرنگ بهترین طنز است.

8ـ آفرینش هنری که در این زمینه پیشکسوت بزرگ حکیم فردوسی و مولاناست. سه آفرینش بزرگ طبع حافظ: پیرمغان، دیرمغان/ خرابات مغان و رند و رندی است که باید آن را حکمت رندی نامید که همراه با عشق دو پیام بزرگ شعر حافظ است.

9ـ دستورمندی زبان حافظ که از این لحاظ همانند سعدی است (یعنی آوردن اجزای کلام در جای دستورمند هر یک بی آن که فشار وزن و قافیه، فرصت این کار را از او بگیرد.)

10ـ استفاده از اوزان خوش و طربناک (در زمینه تقسیم بندی و معرفی وزن های شعر حافظ. یک تحقیق ارزشمند از استاد حسین آهی دیده ام که محصول پیش از انقلاب است، و یک تحقیق ارزشمند دیگر از استاد دکتر بیژن زرشکیان که چاپ نشده و امیدوارم چون هیچ کدام پرحجم نیست، ابتدا در نشریه بخارا به همت جناب دهباشی چاپ شود و بعدها ویراست گسترده تر آن کتاب شد.)

11ـ گرایش به زبان محاوره و حتی اگر بتوان گفت در مواردی هم گرایش به فرهنگ عامه و حتی بعضی تعبیرات عامیانه در دیوان حافظ دو غزل به شیوه «گفتم ـ گفت» آمده که بسی دلنشین است. درباره محاوره گرایی و گرایش به فرهنگ و زبان و بیان عامه در اینجا حتی مجال اشاره بیشتر یا آوردن نمونه نیست.

12ـ آرایه مندی شعر حافظ از ویژگی های بارز شعر اوست و در اوجش حسن طلب و حسن تعبیر و حسن تعلیل و ایهام است. درباره ایهام های او در سال های اخیر دو کتاب منتشر شده است.

13ـ اصلاحگری و انتقاد اجتماعی حافظ (از صوفی پشمینه پوش تندخوی / کز عشق نشنیده است بو، و صراف شهر و حتی امام شهر ـ به کوی میکده دوشش به دوش می بردند/ امام شهر که سجاده می کشید به دوش) حافظ درباره زاهد و واعظ هم انتقادهای صریحی دارد؛ و حسن و هنر حافظ باعث شده که چون انتقاد معمولا تلخ است، یا نصیحت کسالت بار است، این گونه مسائل را به شهد طنز بیامیزد.

14ـ وصف طبیعت و باغ و بهار که عطرش از سراپای دیوان او بلند است.

15ـ اخلاق گرایی و آرمان گرایی اخلاقی.

16ـ وسعت مشرب و گاه بیان شک و شبه ها و تعریض های شیرین (نصیب ماست بهشت ای خدا شناس برو/ که مستحق کرامت گناه کارانند) و مضمون سازی برای روزه و نماز و حج و تسبیح و سجاده و خرقه

17ـ زنده سرایی و زندگی سرایی و سرشاری از شور و شوق زندگی و روح امید و روحیه امیدواری.

حافظ حتی از «غم شاد» سخن می گوید.

18ـ روان شناسی فردی و اجتماعی حافظ که در کل فرهنگ ما دو نظیر دیگر دارد: یکی مولانا و دیگری سعدی

19ـ وقوع گرایی و واقعه گویی.

20ـ پرداختن آشکار و نهان به مسائل روز، حتی سیاسی.

درباره هر یک از این 20 عنوان ـ که تا 30 عنوان هم گسترش می یابد ـ می توان مقاله ای سرشار از شواهد از شعر حافظ نگاشت.