ایران‌بوم

به گزارش خبرنگار مهر در گرگان، تا دهه 40 هجری شمسی، موذن بربالای مناره تاریخی مسجد جامع گرگان که به مناره موذنه نیز معروف است، می رفت و به شکل سنتی اذان می گفت اما حدود 50 سال است که دیگر سحرگاه، نیم روز و شامگاه صدای روحبخش اذان در این مناره شنیده نمی شود.

نشنیدن صدای اذان به شیوه سنتی بر بالای مناره تاریخی مسجد جامع گرگان به معنای آن نیست که دیگر صدای اذان از این مسجد تاریخی پخش نمی شود، بلکه هر روز سه نوبت صدای اذان از مسجد قدیمی که در قلب شهر گرگان واقع است، مومنان را به نماز دعوت می کند.

سالهاست که درب مناره موذنه گرگان که در داخل راهروی جنوبی مسجد جامع گرگان واقع شده است، بسته و قفل خورده است و حدود نیم قرن است که موذن بر بالای این مناره باستانی نرفته است.

مسجد جامع در بافت قدیمی شهرو در محله ( بازار ) نعلبندان در زمینی به مساحت 1606 متر مربع واقع شده است و " مقدسی مولف کتاب " احسن التقاسیم " در سال 375 هجری می نویسد: در مسجد جامع استر آباد رلویدم که در بازار شهر واقع شده و نهری از جلوی آن جاری است.

الهمی صاحب کتاب " تاریخ جرجان " نیز می نویسد :"علی بناحمد بوکرداسترآبادی در سال 333 ه. نقل کرده که محمد بن خالد خنظی رازی مسجد جامع استرآباد را بنا کرده و خودش در همانجا فقه را بازگو می کرد.

مناره مسجد جامع گرگان تنها قسمت باقیمانده از معماری سلاجقه است که در کنار ورودی شرقی مسجد به داخل حیاط در بطن ساختمان های دوره های بعد قرار گرفته و تنها بخشی از آن از پوشش شیروانی بیرون آمده است.

این مناره مانند سایر مناره های مناطق شمالی ایران به دلیل آب و هوا،کوتاه و سقف آن بزرگتر از حد معمول است و از مشخصات باند سبک معماری ،نداشتن اختلاف پهنا بین پایه و قسمت فوقانی و تزئین آنها با آجر بوده است.

طرح آن استوانه ای با تزئینات آجر کاری به صورت هندسی و کتیبه کوفی آجری است که قابل مقایسه با سایر مناره های دوره سلجوقی ،همچون مناره مسجد جامع سمنان (378-404 ه.ش ) مناره مسجد میدان ساوه (411ه.ش ) و مناره چهل دختران اصفهان (459 ه. ش ) است.

کتیبه کوفی که قسمت اعظم آن از بین رفته مشتمل بر قسمتی از سوره 41 ،آیه 33 و بقیه متن ،وسط ساقه مناره در نظر گرفته شده است، این پنجره که اطراف آن به طور نسبتا زیبایی با ترکیب آجر تزئین شده به سمت قبله است.

آجر های بکار رفته در مناره دارای ابعاد 21×21×4 سانتی متر است. به نظر می رسد که بخش فوقانی مناره ویران شده و در دوره های بعد ، مازنه ای چوبی به فرم چهار ضلعی جایگزین شده ،بام پوش آن سفال است و به چهار سو شیب دارد.

ارتفاع مناره که در مهر ماه 1380 اندازه گیری شده (از سطح زمین فعلی تا قسمت اتاقک مازنه ) 10 متر و پهنای قسمت پایین آن 5.6 متر است.

مولف و محقق کتابهای تاریخی و استاد دانشگاه گلستان در این زمینه به خبرنگار مهر در گرگان گفت: براساس نوشته های " مقدسی " مولف معروف، که 1060 سال پیش به استرآباد سفر کرده است، مسجد جامع گرگان وجود داشت و در این مسجد آن حلقه فقه دایر بود و این مولف و دانشمند در این حلقه فقه شرکت کرده بود.

اسدالله معطوفی افزود: شواهد و مستندات تاریخی بیانگر آنست که مسجد جامع گرگان بیش از 1200 سال قدمت دارد و مناره مسجد نیز قدمتی هزار ساله دارد.

وی با بیان اینکه مناره های مساجد به دو دسته مناره محل نور و موذنه تقسیم بندی می شود، اظهار داشت: بر بالای مناره های منوره، آتشدان وجود داشت و راهنمای مسیر مسافران در هنگام شب بوده است.

وی خاطرنشان کرد: مناره های موذنه که قدمت آن در ایران به دوره اشکانیان و حدود دو هزار سال قبل باز می گردد و این مناره ها محل اذان بود و موذن بر بالای آن اذان می گفت.

معطوفی بیان داشت: هر مسجد دارای چند شاخص شامل ایوان، شبستان، حیاط، مناره، محراب، منبر و وضوخانه است مسجد جامع گرگان نیز از این شاخص های معماری بهره مند است.

این محقق گلستانی یادآورشد: مسجد جامع گرگان دارای دو ایوان غربی و شرقی است و مناره روبروی درب سمت جلوی مسجد است.

اسدالله معطوفی عنوان کرد: این مناره از نوع آجری، ملات بوده و بعدها براثر مرمت گچ و ساروچ نیز به آن افزوده شده است و نمای بیرونی آجری دارای تزئینات است و بازتاب معماری آجری سبک سلجوقیان یعنی حدود 900 سال پیش است.

وی گفت: مناره دارای راه پله مارپیچ است که به بالای مناره هدایت می شود و قسمت پائین مناره آیه 32 سوره مبارکه " فصلت" نقش بسته است.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: دورادور و در گردش بیرونی مناره کتیبه ای به خط کوفی بنایی در نمای بیرونی آن مشخص است و تزئینات آجری زیبا در نمایبیرونی یادمان سبک معماری آجر چینی عصر سلجوقیان از شاخص ترین ویژگیهای این مناره است.

مولف کتابهای تاریخی گلستان، ارتفاع مناره را حدود هفت متر ذکر و اضافه کرد: در قسمتی از مناره یک کلاف بند چوبی در قسمت موذنه به چشم می خورد که سقف آن سفال پوش است.

اسدالله معطوفی با بیان اینکه اکنون درب ورودی مناره بسته و قفل زنده شده است گفت: تا دهه 40 هجری شمسی این مناره برای استفاده موذنان و اذان گویی قابل استفاده بود و اکنون حدود نیم قرن است که دیگر اذان گویی به شیوه سنتی بر بالای مناره مرسوم نیست.

درب ورودی مناره قفل خورده است

وی گفت: درب ورودی مناره در داخل راهروی جنوبی قفل زده شده است و در سالهای اخیر تلاشهایی برای مرمت این مناره تاریخی صورت گرفته است و بخشی از این مناره مرمت شده و از حالت مخروبه شدن نجات یافته است.

کتیبه مناره مسجد جامع به خط کوفی است که متاسفانه بخشهایی از کتیبه آن از بین رفته و آنچه باقی مانده است بدین شرح است: " من اله و له و لقد عمرها و... احسن قولامه ... ".

حیاط مسجد به شکل چهار ایوانی با وسعت هزار متر مربع است و دو ایوان آن متعلق به عصر سلجوقی ( 804 هجری قمری ) در دو سوی شرق و غرب مسجد واقع و اصل بنای مسجد متعلق به دوره سلجوقی است و بعدها در این مسجد در دوره تیموری صفوی و افشاری تعمیرات کلی انجام شده است .

مسجد جامع درزلزله شدید روز هفدهم فروردین سال 1323 ، قسمتی از مسجد تخریب و سپس باز سازی شد و در ایوان غربی مسجد، سنگ فرمانهایی منصوب است که تعدادی از آنها فرامین حکام و پادشاهان زمان در ارتباط با شهر استر آباد است.

قدیمی ترین آنها متعلق به جهانشاه آق قویونلو سال 826 ه. ق و آخرین تاریخ فرمان 1219 ه. ق است و یکی دیگر از این کتیبه ها ی سنگی متعلق به دوران ابوالمظفر جهان شاه است و بر سنگ دیگر القاب حاکم آن زمان ابو الغازی القاهر بهادر به سال 962 ه. ق .نقر شده است.