ایران‌بوم

در زمستان سال 1387، که نخستین شماره‌ی فصل‌نامه‌ی فروزش را منتشر کردیم، گزارشی داشتیم از نقد دوستداران میراث فرهنگی به شیوه‌ی مرمت آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد. این‌بار فروزش به بی‌توجهی به بنایی می‌پردازد که نه تنها شبیه به پاسارگاد است بلکه گویا آرامگاه کسی است که به خاطر هم‌نامی با آن بزرگ‌منش به «کورش کوچک» نام‌بردار است؛ شاهزاده‌ای شجاع و نیکوسیرت که فرمان‌دار جزایر یونانی آسیای صغیر بود و پس از مرگ پدر، خطا کرد و به امید دست یافتن به مقام پادشاهی و با دلگرمی از پشتیبانی مادر صاحب‌نفوذ خود پروشات، دست به شورش علیه برادرش، اردشیر دوم، زد اما در نبرد شکست خورد و کشته شد (۴۰۱ پیش از میلاد).

آرامگاه این کوروش جوان، که در تاریخ به فرنامِ «کوچک» مشهور است، درست مشابه آرامگاه کوروش بزرگ در پاسارگاد تماماً با سنگ ساخته شده، اما در اندازه‌ای کوچک‌تر. این سازه‌ی هخامنشی زیبا اینک در محاصره‌ی ساخت‌وسازهای روستایی است و با کمی فاصله از آن آغلی برای گوسفندان قرار دارد. این مقبره در یک روستای کوچک میان خانه‌های روستایی و بدون نگهبانی رها شده و هیچ‌گونه حصاری و حریمی هم ندارد. حتا دریغ از یک تابلوی راهنمایی از سوی سازمان میراث فرهنگی! یادگاری‌نویسی بر روی آن و ساخت‌وساز خانه‌های روستایی در نزدیکی آن به چشم می‌خورد. شما می‌توانید با خودرو خود تا کنار آن بروید یا اگر دقت نکنید به آن برخورد کنید چون چراغی هم برای روشنایی آن وجود ندارد، هر چند تیر برق روستا در سه‌متری آن فرو رفته و اصلاً انگار که این بنا وجود ندارد. ساخت‌وسازهای پیرامون آن ــ که بی‌شک جزو حریم درجه‌ی یکِ بنا، که البته وجود ندارد، به‌شمار می‌روند ــ رو به فزونی رفته است به گونه‌ای که دیگر از دور نمی‌توان این یادگار نیاکانی را در میان انبوه خانه‌ها به درستی و خوبی دید!

آرامگاه گور دختر پیش از مرمت

و این وضعیت در حالی است که این بنای تاریخی در سال 1376 به شماره 1897 در سیاهه‌ی آثار ملی به ثبت رسیده است و طبق ماده‌ی 564 قانون اساسی، هر گونه دخل و تصرف در بنا تا شعاع 100متری جرم محسوب می شود و پیگرد قانونی دارد.

این «پاسارگاد کوچک» در شهرستان دشتستان بوشهر و در جاده‌ی برازجان به کازرون پارس قرار دارد و برای رسیدن به آن می‌بایست جاده‌ی کازرون به سمت کنار تخته را در پیش گرفت و در مسیر محور اصلی جاده به دالکی راه پیمود و از تنگ درکش، رود فاریاب و تلخاب گذشت تا به دو راهی تنگه‌ی ارم رسید. پس از گذشت 29 کیلومتر از روستای پُشت‌پر (بُزپر)، که تا بنا نزدیک 11 کیلومتر است، گذشت و وارد روستای کوچکی شد که این بنای باشکوه 2400 ساله را در خود جای داده است.

هر چند به نظر می‌آید بنایی شبیه آرامگاه کورش بزرگ، چه در ایران‌زمین و چه در خارج، پیش از ساختش وجود نداشته است، اما بعدها بناهایی شبیه آن ساخته شده‌اند (Dusinberre, Aspects of empire, 140). گور دختر واقع در بخش مرکزی شهرستان دشتستان در استان بوشهر یکی از آن معدود آثار تاریخی دوره‌ی هخامنشی در ایران است که بسیار شبیه به آرامگاه سرسلسله‌ی هخامنشیان است. شاپور شهبازی بنا به دلایلی معتقد بود که این گور به کوروش کوچک تعلق دارد. گفتنی است، آرامگاهی با شباهت بی‌نظیر به آرامگاه کورش بزرگ در سارد نیز وجود دارد که احتمالاً در دورانی که لیدی یکی از ساتراپ‌های شاهنشاهی هخامنشی بود، به تقلید از آرامگاه کورش بزرگ برای یکی از بزرگان پارسی یا لیدیایی ساخته شده است (Elspeth R. M. Dusinberre, Aspects of empire in Achaemenid Sardis, 138–141). این بنا در نزدیکی منطقه فوچا در ازمیر ترکیه قرار گرفته است و در بین افراد محلی به برج سنگی (به ترکی استانبولی: Taş Kule) معروف است. این بنا همانند آرامگاه کورش بزرگ به شکل هرم است و برای ساخت آن از سنگ آهک استفاده شده است (Dedeoglu, The Lydians and Sardis, p.83). بنایی دیگری که شباهت زیادی به آرامگاه بنیادگذار شاهنشاهی هخامنشی دارد و در همان دوره به صورت ناتمام ساخته شده، به تخت‌گوهر یا تخت‌رستم معروف است و در شهرستان مرودشت استان فارس، در نزدیکی بناهای نقش‌رستم و نقش‌رجب، واقع است (Stronach, Pasargadae; 300-304). هم‌چنین آرامگاه فردوسی در توس، که توسط مهندس هوشنگ سیحون طراحی شد، یکی از شاخص‌ترین بناهای مدرنی است که از آرامگاه کورش بزرگ الگوبرداری شده است. البته در مورد ساخت گورها می‌توان به برخی گورهای قبرستان روستایی به نام «ابوالوفا» در لرستان و هم‌چنین آرامگاهی در بخشِ دیوار شرقی بیت‌المقدس یا اورشلیم نیز اشاره کرد.

مقبره‌ای در بخشِ دیوار شرقی بیت المقدس (اورشلیم) است که کاملاً به آرامگاه کوروش بزرگ شباهت دارد

سازه‌ی بنای تاریخی گور دختر، به دلیل واقع شدن در تنگه‌ی صعب‌العبور و دور از دسترس ارمِ بوشهر، سال‌ها ناشناخته مانده و تنها بومی‌های منطقه از آن سراغ داشتند، تا این‌که در سال 1339 باستان‌شناسی بلژیکی به نام لویی واندنبرگ آن را معروف کرد و به عنوان یک اثر تاریخی واجد ارزش ثبت شد. این باستان‌شناس بلژیکی در یادداشت‌های خود نوشته بود این آرامگاه متعلق به «چیش‌پیش» یا کوروش اول (جد کوروش بزرگ) است. علاوه بر این برخی دیگر از باستان‌شناسان نیز به‌خاطر نام بومی بنا آن (گور دختر) را به «ماندانا» یا «هوتسا» (آتوسا) ــ همسر یا دختر کوروش بزرگ ــ منسوب می‌کردند.

با وجود این، آن‌گونه که جدیدترین عکس‌های برداشته شده از این دشت تاریخی نشان می‌دهد روستاییان دشت پشت‌پر با ساخت‌وسازهای خود این بنای تاریخی و ثبت ملی را محاصره کرده‌اند و هر روز حلقه‌ی محاصر آن را نیز تنگ‌تر می‌کنند. شاید بتوان اقدام بنیاد مسکن استان را در توسعه و رشد این آبادی شایسته‌ دانست که دشتی را که تا 20 سال پیش خالی از سکنه بود آرام‌آرام ــ هم‌چون گذشته‌ی تاریخی‌اش که می‌گویند شهر ساسانی «قندگیان» در آن‌جا بوده است ــ به منطقه‌ای پرجمعیت تبدیل کرد اما نکته، هم‌چون بسیاری از بخش‌های سرزمین‌مان، در بی‌توجهی به آثار تاریخی منطقه است که می‌تواند مکملی برای پیشینه‌سازی و هویت‌دار و گردشگرپذیر کردن منطقه به شمار آید.

هر چند این بنا در اوایل دهه‌ی هشتاد خورشیدی، طی پیاده‌سازی طرحی موفق از سوی سازمان میراث فرهنگی، به‌سازی و احیا شد به‌طوری که همه ی قطعه‌سنگ‌های بنا را پیاده کرده و برخی قطعات آن را که دچار رانش و جابه‌جایی گشته و یا ناپدید شده بود اصلاح و یا با قطعات جدید سنگ جایگزین کردند، اما در این چند سال طی اقدامی نادرست در فاصله‌ی کوتاهی پشت بنا یک تیر چراغ برق نصب شده، در حالی که بر اساس قانون هر گونه ساخت‌وساز و احداث بنا و اثر جدید در حریم آثار تاریخی ثبت ملی ممنوع است. در اقدامی دیگر نیز، متأسفانه، اداره‌ی میراث فرهنگی بوشهر فردی را که در نزدیکی و فاصله 20 متری بنا اقدام به ساخت خانه و آغل گوسفندان کرده است برای محافظت از بنا استخدام کرد، در حالی که ساخت‌وسازهای انجام‌شده‌ی پیرامون بنا بیشترین آسیب‌ها را به حریم منظری آن وارد کرده است.

معماری این سازه، که شبیه آرامگاه کوروش در پاسارگاد ولی در مقیاسی کوچک‌تر است، از ‌‌24 قطعه‌سنگ در ابعاد مختلف ساخته و به‌وسیله بست‌های دم چلچله‌ای به یکدیگر متصل شده‌اند. در ساخت این بنا مانند دیگر سازه‌های ساخته شده توسط معماران هخامنشی هیچ‌گونه ملاتی به کار نرفته است. بر بالای این مقبره قسمتی فرورفته شبیه به یک قاب وجود دارد که احتمالاً جایگاه قرار گرفتن کتیبه‌ای مربوط به آن بوده است؛ کتیبه‌ای که دیگر وجود ندارد تا راهنمای ما در شناخت قطعی فردی باشد که در آن‌جا به آرامش ابدی سپرده شده بود. ساختمان اصلی به شکل مکعب مستطیل بوده که دارای سه پلکان در اطراف و سقفی خرپشته‌ای است که به شکل نیم‌استوانه‌ی خالی است که احتمالاً جایگاه قرار گرفتن جسد بوده که درست همین طرح در مقبره‌ی کوروش در پاسارگاد فارس محفوظ است. ارتفاع واقعی بنا چهار و نیم متر است و در درون اطاقک بنا حوضچه‌ی کوچکی وجود دارد که هم‌اکنون با گل و لای پر شده است. ورودی اتاق مقبره در جهت شمال شرقی است. کل آرامگاه بر روی یک تخته‌سنگ بنا شده که هم‌اکنون قسمتی از آن در جهت شمال آرامگاه نمایان است و این روند شیوه‌ای معماری در دوران هخامنشی بوده است که به جهت استحکام و پابرجایی بنا انتخاب می‌شده است.

افزایش ساخت و ساز در اطراف گور دختر تنها نتیجه‌ی بی‌توجهی به این محوطه و عدم نظارت بر وضعیت آن است زیرا جلوگیری از تجاوز به حریم آن در این دشت وسیع، که می‌توان به راحتی ساخت‌وساز روستاییان در آن را به هر سمتی سوق داد، کار سخت و ناممکنی نیست. اما این کار صورت نگرفت تا همسایگان محلی «گور دختر» هر روز به آن نزدیک‌تر شوند.

حتا با توجه به انبوه بناهای تاریخی که در این منطقه‌ی قدیمی وجود دارند و یادآور دورانی پرشکوه از تاریخ سرزمین ما هستند (هم‌چون کوشک اردشیر، کاخ‌های هخامنشی بردک‌سیاه و چرخاب، دژ برازجان، تل‌خندق، غار چهل‌خانه، آبشار فاریاب، کوه شتری، سدهای ارم، چشمه‌ی‌ آبگرم دالکی، کاخ شاهزاده ابراهیم و...) ــ هر چند برخی از آنها نابخردانه تخریب شده‌اند؛ هم‌چون تپه‌ی تاریخی تل‌مر که در سال 1363 شهرداری بخش بسیاری از آن را خاک‌برداری کرد ــ این منطقه قابلیت ثبت جهانی را نیز دارد. اما کوششی در این راستا انجام نگرفته و با توجه به شرایط جدید و تجاوزهای صورت‌گرفته به حریم آرامگاه کوروش کوچک باید در گام نخست به آگاه‌سازی مردمان منطقه پرداخت.

بن‌نوشت‌ها:

«کوروش کوچک در محاصره‌ی آغل گوسفندان و خانه‌ی روستاییان»، صدرا محقق، روزنامه‌ی شرق، 4 اردیبهشت 1391
- «بی‌وفایی در ابوالوفا»، آرش نورآقایی، تارنمای شخصی.
«آرامگاه کوروش جوان بدون حفاظ است»، سیاوش آریا، پایگاه خبری ایران بزرگ
ویکی‌پدیا، دانش‌نامه‌ی آزاد
عکس‌ها از: مجتبی عالی خانی (ایرانبوم)