رازگشایی از فرهنگ ایران - دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی
برگرفته از تارنمای دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی به نقل از مجله مهرنامه
سیدمحمدکاظم موسوی بجنوردی در سال ۱۳۲۱ در شهر نجف در عراق در خانواده‌ای روحانی ایرانی‌الأصل به دنیا آمد. پدرش سیدحسن بجنوردی از دانشمندان و مراجع تشیع و مادرش نواده سیدابوالحسن اصفهانی، مرجع شیعه بود. برادر بزرگ او، سیدمحمدمهدی موسوی بجنوردی از فقهای تهران است و خود او نزد وی درس خوانده. برادر کوچک‌ترش سیدمحمد موسوی بجنوردی نیز عضو شورای عالی قضایی در دهه ۱۳۶۰ بود. او مؤسس و رهبر حزب ملل اسلامی، بنیانگذار مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی) در سال ۱۳۶۲ است. وی هم‌اکنون رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است.
کاظم موسوی بجنوردی
با توجه به اینکه دانشمندان اروپایی برای نخستین‌بار کتیبه‌های دوره‌های هخامنشی و ساسانی را خواندند و به تدریج هزاران مقاله و رساله و کتاب در رشته‌های مختلف ایران‌شناسی تالیف کردند و این کار عظیم را در مدتی بیش از 300سال ادامه دادند، کار اینان از چنان ارزش بالای علمی برخوردار شد که عملا ایران‌شناسان خارجی متصدی بلامنازع فرهنگ ملی ما شناخته شدند. موفقیت ایران‌شناسان اروپایی مرهون روش علمی ایشان در امر پژوهش بود. روش علمی اینان از چنان خصوصیتی برخوردار بود که توانستند درهای مجهول و به خاک فرو رفته قرون گذشته را بگشایند و این دانسته‌ها بر هم افزوده شود و نقش رازگشایی‌شان چنان پیشرفتی به دست آورد که امروز تحت نام فرهنگ ملی ایرانیان می‌درخشد و ما همه بدان مفتخر هستیم. بدین دلیل است که گفته شده متصدی علمی فرهنگ ملی ما خارجی‌ها هستند و ما که صاحبان اصلی این فرهنگ هستیم هنوز نتوانسته‌ایم به طور کامل متصدی فرهنگ ملی‌مان باشیم. در این 30سال اخیر اتفاقات زیادی در ایران رخ داده است، از جمله اینکه در زمینه ایران باستان کارهای ارزنده و ماندگاری صورت گرفته که یکی از مهم‌ترین آن اتفاقاتی است که در مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی رخ می‌دهد و اکنون هزاران مقاله و رساله راجع به وجوه مختلف تاریخ و فرهنگ و آثار باستانی کشورمان توسط اساتید و پژوهشگران ایرانی انجام گرفته که امید می‌رود تا دو، سه دهه دیگر بتوان مدعی شد که ما ایرانی‌ها همه شاخه‌های مطالعات ایران باستان را در دست گرفته و عملاً متصدی فرهنگ ملی‌مان شده‌ایم. مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی برای فرهنگ ملی برنامه‌ریزی جامع و دقیقی به اجرا گذاشته که شامل دانشنامه ایران بوده که دانشنامه‌ای عمومی و جهانی در 30 جلد است اما مدخل‌های ایران‌باستان آن بسیار گسترده است، به طوری که فقط در حرف الف 700 مقاله به ایران باستان اختصاص یافته است. از این اثر بزرگ سه جلد منتشر شده که امید می‌رود در سال 1393 جلد چهارم آن منتشر شود. علاوه بر این، مشغول تدوین دانشنامه ایران باستان نیز هستیم که مدخل‌های آن مطلقا مربوط به وجوه مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و نظامی ایران باستان است. همچنین مشغول تدوین دانشنامه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی هستیم که تاکنون مقداری از راه را طی کرده‌ایم. از سوی دیگر، طرحی را در دست اجرا داریم که متضمن بررسی و ارایه همه منابع تاریخ باستان ایران است که به زبان انگلیسی منتشر خواهد شد. همچنین، تاریخ جامع ایران را در شانزده جلد در مدت یازده سال و توسط بیش از دویست استاد برجسته تالیف کرده‌ایم که پنج جلد آن مربوط به ایران باستان است و اکنون مراحل نهایی و ویرایش خود را سپری می‌سازد و حداکثر تا سه یا چهارماه دیگر به زیور طبع آراسته خواهد گردید. یازده جلد دیگر مربوط به دوره ایران اسلامی است. دوره باستان را که پنج جلد است از ماقبل مهاجرت آریایی‌ها به سرزمین ایران شروع کردیم و دوران ایلامی‌ها را به صورت محققانه نوشتیم سپس وارد دوره ماد و هخامنشیان شدیم و به آموزش و پرورش این دوره و ساختار حقوقی و صنایع و دیگر جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی‌شان پرداختیم. سپس به دوره سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان پرداختیم و سیر تاریخی این دوره‌ها را به رشته تحریر درآوردیم و به وجوه مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی‌شان دست یازیدیم. سپس وارد دوره اسلامی شدیم و جریان فتوح اسلامی و سلسله‌های کوچک و بزرگ آن را به صورت علمی در یازده جلد به تصویر کشیدیم و ماجرای مسلمان شدن ایرانیان را نوشتیم و به ادب و فرهنگ و مسایل اجتماعی ایرانیان مسلمان و اقلیت‌های غیرمسلمان پرداختیم و مجلد هفده این اثر بزرگ ملی را به فهارس شانزده جلد اختصاص دادیم. طرح‌های دیگری نیز در دست انجام داریم. از جمله اینکه چندسالی است مشغول تدوین دانشنامه‌ای برای خلیج‌فارس هستیم که چهار جلد آن راجع به کلیات است و چهار جلد دیگر آن به صورت دانشنامه الفبایی خواهد بود که مدخل‌های آن مربوط به جغرافیا و تاریخ و فرهنگ این آبراه مهم استراتژیک و سرزمین‌های دوسوی شمالی و جنوبی آن تا عمق پنجاه کیلومتر است. اثر مهم دیگری که در دست انجام داریم، نوشتن دانشنامه تهران بزرگ در سه بخش شمیرانات و تهران- کن و ری است که اخیراً شمیرانات آن در دو جلد بسیار زیبا منتشر شده است. همچنین مشغول تدوین دانشنامه حقوق ایران به سرپرستی حضرت آیت‌الله آقای دکتر سیدمصطفی محقق داماد هستیم. اثر دیگری که مشغول هستیم تالیف فهرستواره کتاب‌های فارسی است که تاکنون دوازده جلد آن به سرپرستی استاد احمد منزوی تالیف و منتشر شده است. این اثر بزرگ ملی همه کتاب‌های فارسی دنیا را از آغاز تا آخر قرن سیزده هجری به صورت موضوعی معرفی می‌کند که در واقع ناظر بر بخشی از داشته‌های بسیار ارزنده زبان فارسی است. همچنین مشغول تدوین فهرست مقاله‌های فارسی هستیم که آغازگر آن استاد برجسته شادروان ایرج افشار بود که خود مستقیماً شش جلد آن را تدوین و توسط بنیاد محمود افشار منتشر نمود و از آنگاه که کتابخانه و همه اسناد خود را به مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی اهدا نمود و خود نیز به قافله عظیم استادان برجسته مرکز مزبور پیوست، زیر نظر ایشان مساله تدوین فهرست مقاله‌های علمی فارسی ادامه یافت که اکنون به مجلد نهم رسیده‌ایم. همچنین، مشغول تدوین و انتشار دایرهالمعارف بزرگ اسلامی به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی هستیم که در واقع کار اصلی مرکز دایرهالمعارف است که تاکنون به زبان فارسی بیست‌ویک جلد و به زبان عربی هشت جلد و به زبان انگلیسی به نام اسلامیکا چهار جلد منتشر شده است. این اثر بزرگ اسلامی و ملی چنان شهرتی در جهان داشته که امروز کمتر ایران‌شناس و اسلام‌شناسی است که در تحقیقات خود به آن ارجاع ندهد. همچنین، در بخش کردشناسی مشغول تدوین تاریخ و فرهنگ کردهای جهان هستیم و همزمان مشغول تدوین تاریخ و فرهنگ آذربایجان می‌باشیم. همچنین، مشغول تدوین دانشنامه فرهنگ مردم ایران هستیم که فولکلور ایرانیان را در ده جلد به تصویر می‌کشد که تاکنون یک جلد آن منتشر شده است و امید می‌رود تا سه ماه دیگر جلد دوم آن نیز منتشر شود و سپس جلد سوم آن در سال 1393 به زیور طبع آراسته خواهد شد. اما شایسته گفتن است که تاکنون حدود شش جلد این اثر بسیار مهم و شیرین را تالیف کرده‌ایم که به خواست خدا به تدریج ویرایش و منتشر خواهند شد. همزمان با همه این اتفاقات مشغول تدوین فهرست کتاب‌های خطی و تصویری و چاپ سنگی و نیز فهرست مجموعه مجلات کتابخانه بزرگ مرکز دایرهالمعارف هستیم که این خود داستان مستقلی است که تاکنون چندین مجلد آن منتشر شده است.
برای فراهم ساختن کتابخانه دیجیتال اقدامات موثری انجام گرفته و هم‌اکنون در معاونت فناوری اطلاعات مشغول پردازش و تغذیه کتابخانه دیجیتالی هستیم که تاکنون هزاران جلد، دیجیتالی و پردازش شده است.
ساختار علمی مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی
در راس همه روندهای علمی مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی شورای عالی علمی متشکل از چهل‌وپنج استاد در رشته‌های مختلف قرار دارد که مصوبات آن توسط سرویراستاری اعمال می‌شود. برای هر رشته از علوم، یک گروه علمی تشکیل شده که بخش علمی نامیده می‌شود. مدیریت هر بخش علمی به عهده یک استاد متخصص بوده با دستیارانی جهت انجام امور بخش که عبارت است از نظارت و ترمیم پرونده‌های علمی بخش، بررسی و رسیدگی به منابع هر مقاله تالیف‌شده، جست‌وجوی منابع یافت‌نشده در کتابخانه مرکز دایرهالمعارف، ویرایش علمی مقاله‌های رسیده، تعیین مدخل‌های بخش و سفارش تالیف مقاله و پیگیری آن و ارتباط و هماهنگی با سرویراستاری و معاونت فرهنگی و پژوهشی و نیز هماهنگی با بخش پرونده‌های علمی و بخش گزینش عناوین و بخش ویرایش و چاپ و نیز هماهنگی با مدیریت کتابخانه مرکز جهت سفارش منابع غیرموجود یا یافت‌نشده و نیز سفارش دیجیتالی‌کردن برخی منابع کثیرالمراجعه و یا تقاضا برای منابعی که باید همیشه در بخش علمی مربوط وجود داشته باشد. برای دایرهالمعارف بزرگ اسلامی هجده بخش علمی وجود دارد که عبارتند از: بخش‌های ادبیات، ادبیات عرب، کلام و فرق، تاریخ، جغرافیا، علوم، فقه و علوم قرآنی و حدیث، فلسفه، عرفان، هنر و معماری، حقوق، مردم‌شناسی، ادیان، ایران‌شناسی، زبان‌شناسی، موسیقی، بخش دایرهالمعارف بزرگ اسلامی به زبان عربی و بخش اسلامیکا (بخش دایرهالمعارف به زبان انگلیسی). بخش اسلامیکا خود دارای وضع خاصی است از جمله اینکه زیر نظر دو مشاور عالی قرار دارد ولی ترجمه و ویرایش علمی و فنی آن در لندن توسط مرکز مطالعات اسماعیلی انجام می‌شود و آخرین بازخوانی و بررسی توسط دو مشاور عالی آقای دکتر سیدصادق سجادی و آقای دکتر احمد پاکتچی صورت می‌پذیرد. مدیریت سرپل ارتباطی بین تهران و لندن توسط آقای خداوردیان و دو دستیار وی انجام می‌گیرد. انتشار این اثر در لیدن هلند توسط انتشاراتی بریل که بیش از 300 سال است ناشر آثار استشراقی است منتشر می‌شود. همچنین، برای دانشنامه ایران که دانشنامه‌ای است عمومی و جهانی و در 30 جلد خواهد بود، بیست گروه علمی یا بخش علمی در نظر گرفته شده که عبارت است از: بخش‌های ادبیات ایران، ادبیات عرب، ادیان و اساطیر، ایران‌شناسی، تاریخ، جغرافیا، حقوق، خاورشناسی، زبان‌شناسی، علوم پایه و مهندسی، علوم پزشکی، علوم‌زیستی، فقه، علوم قرآنی، حدیث، فلسفه، تاریخ علم، مردم‌شناسی، مفاهیم جدید و عناوین ویژه، موسیقی، هنر و معماری. سه بخش مهم دیگر داریم که به همه پروژه‌ها خدمات علمی می‌رسانند: بخش ویرایش و چاپ که همه مقاله‌ها را ویرایش و آماده برای ارسال به چاپخانه می‌کند و بخش پرونده‌های علمی که برای همه مدخل‌های پروژه‌های مختلف منابع تحقیق را شناسایی می‌کند و بالاخره بخش گزینش عناوین که از بخش‌های مهم و کلیدی بوده که در واقع از منظر دیگری همه گردش کار را سامان می‌بخشد. در ضمن، در اینجا لازم است گفته شود هر دانشنامه‌ای شورای علمی خاص خود را دارد که طبعا هر یک از این شوراها مستقلاً زیر نظر سرویراستاری عمل می‌کند. همه این جریان‌ها زیر نظر سرویراستاری و سرپرستی علمی مرکز مدیریت شده که گردش مقالات نیز از دفتر او اداره و هدایت می‌شود. شایسته است در اینجا اضافه نمایم که مرکز اسناد و کتابخانه مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی به مدیریت آقای دکتر عنایت‌الله مجیدی که در واقع پایه‌گذار اصلی آن است حاوی 700 هزار جلد و بیش از هفتاد مجموعه اهدایی است که گفته می‌شود مهم‌ترین کتابخانه در زمینه اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی کشور است. این کتابخانه خود دارای بخش‌های فهرست‌نویسی، صحافی، عکاسی و زیراکس و اسکن است.
ساختمان و تجهیزات
مجموعه ساختمان مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی حدود 30 هزار متر بوده که از بخش‌های کتابخانه و بخش‌های علمی و تالار داخلی و ساختمان تالارهای جنبی آن به نام مرکز همایش‌های بین‌المللی رایزن تشکیل شده است. ظرفیت کتابخانه مرکز قادر به گنجایش سه میلیون جلد کتاب است که طبعا بخش‌های صحافی، ترمیم، تکثیر، اسکن، عکاسی، فهرست‌نویسی و بخش فنی کتابخانه دیجیتال جزو ابواب جمعی ساختمان کتابخانه است. ساختمان مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی یک بنای هوشمند است که همه قسمت‌های آن به شبکه جهانی اینترنت متصل بوده و در آن قابلیت های لازم برای بهره گرفتن از ارتباطات پیشرفته پیش‌بینی شده است.
*********
سنت هزارساله
فتح‌الله مجتبایی
امسال سی‌امین سال تاسیس مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی است و مقارن با انتشار بیستمین جلد دایره‌المعارفی که در آغاز انگیزه و مقصود اصلی تشکیل این مرکز بود. فعالیت‌های فرهنگی و انتشاراتی مرکز طی این سی سال از این حد و منظور اولیه به مراتب فراتر رفته و امروز چند دایرهالمعارف مهم دیگر در موضوعات مختلف در دست تهیه و تنظیم و انتشار است، ولی آنچه هنوز در کار این مجموعه علمی و فرهنگی مرکزیت دارد و اساس و بنیاد موجودیت تاریخی آن است، همین دایرهالمعارف بزرگ اسلامی است که امروز به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی منتشر می‌شود و در مجامع علمی و دانشگاهی جهانی و بین‌المللی اعتبار و مرجعیت تمام یافته است. جای خوش‌وقتی است که در این دوران در کشور ما سنت دایره‌المعارف‌نویسی که اشکال و صورت‌های مختلف آن سابقه هزار ساله دارد رواج و گسترش شایسته یافته و مراکز و موسسات دیگری نیز به این کار مهم پرداخته‌اند و در موارد بسیار مکمل یکدیگرند و این سنت دیرینه را به کمال نزدیک می‌کنند. در اینجا باید از دو کوشش ارزشمند پیشین، لغت‌نامه مرحوم دهخدا و دایرة‌المعارف فارسی شادروان غلامحسین مصاحب نیز یاد کرد که اولی سنگ‌بنایی در فرهنگ‌نویسی شد که هرگز جامعه علمی ایران در آن بی‌نیاز نخواهد بود و دومی روش جدید دایرهالمعارف نویسی را در ایران بنیاد نهاد. دایرهالمعارف بزرگ اسلامی هم از تجربه‌‌های گذشتگان بهره گرفته است و هم سعی دارد از اصول و قواعد علمی جدید در این کار پیروی کند و طی سی سال گذشته کتابخانه‌ای در مرکز تاسیس شده است که از لحاظ اشتمال بر منابع و مراجع مربوط به فرهنگ و تاریخ و جغرافیا و فکر و ادب و زبان‌های ایرانی و اسلامی نه‌تنها در ایران همانندی برای آن نمی‌شناسیم بلکه در کشورهای آسیایی و خاورمیانه نیز اگر بی‌نظیر نباشد، کم‌نظیر است.
یکی از آثار و نتایج بسیار مهم این مرکز و سایر موسسات مشابه آن تربیت گروهی از جوانان بااستعداد و تحصیلکرده کشور است که در این مراکز بیش از هر دانشگاهی مجال و فرصت برای آموزش روش‌های جدید تحقیقات علمی یافته‌‌اند و از سرمایه‌های مهم علمی و فرهنگی ما در آینده خواهند بود.
