آزادی بیان و دشمنان نظم عمومی
سالار سیف الدینی
قوانین نمی‌توانند مورد سوءاستفاده کسانی قرار گیرند که می‌خواهند با استفاده از ظرفیت‌های جامعه و استناد به دموکراسی، پایه‌های صلح و نظم عمومی را سست نمایند.
کشورهای مدرن و دولت- ملت‌های جدید هرکدام براساس یک سری «ارزش‌ها» بنا شده‌اند که در واقع ستون فقرات و پایه‌های آنها به شمار می‌روند. آنتونی دی اسمیت جامعه‌شناس و استاد مدرسه اقتصادی لندن که در عین حال از صاحبنظران مسائل ملی به شمار می‌رود از دو نوع ملت یاد می‌کند: ملت‌های کهن و ملت‌های نو.
ملت‌های کهن آنهایی هستند که پیش از صورت‌بندی آموزه ملی‌گرایی صاحب آگاهی و هویت ملی شده‌اند، و ملت‌های جدید آنهایی هستند که دو فرآیند تشکیل آگاهی ملی و ظهور جنبش‌های نوین ملی‌گرایانه را به‌طور همزمان تجربه کرده‌اند.
در جوامعی مانند ایران، چین، یونان و... تصوری از ملیت و کیستی ملی در جامعه موجود بود و با ورود این ملل به دوران مدرن این تصور توسط نخبگان بازتولید و تقویت گردید تا زیر بنایی نیرومند برای دولت مدرن باشد. ایران به عنوان یک دولت- ملت مدرن پس از نهضت مشروطه موضوعیت پیدا کرد ولی به عنوان یک جامعه که فهمی از هم میهنی و همبستگی ملی در آن رواج داشت؛ دست‌کم از آغاز دوره ساسانی تبلور یافته بود. چنین جامعه‌ی کهنی براساس دستگاهی از ارزش‌های همگانی ساخته می‌شود و لاجرم برای حفظ و استمرار خود نیازمند استواری این ارزش‌ها یا مولفه‌ها است. زبان پارسی، تجربه‌ها و آرزوهای مشترک ملی، آیین تشیع، باور به استمرار تاریخی هویت ایرانی و ... همگی بخشی از این دستگاه است. با ورود به عصر مدرن ارزش‌های دیگری نیز به این فهرست افزوده شد و یا برخی از ارزش‌های کهن وسعت و صراحت بیشتری یافت. برنامه نمونه ستایش آزادی در شعر مشروطه جایگاه ویژه‌ای دارد اما پدیده‌ای جدید نیست. ایرانیان از دیر باز «آزادگی» را می‌ستودند و کشور خود را شهر آزادگان می‌نامیدند. بیژن در شاهنامه هنگامی به مشرق رهسپار می‌شود و مرزهای ایران را درمی‌نوردد در پاسخ به این سوال که کیست و از کجا آمده که چنین خوش سیما است؛ چنین پاسخ می‌دهد:
پری زاده‌ای یا سیاوخشیا
که دل را به مهرت همی بخشیا
سیاوش نیم، نز از پری زادگان
از ایرانم از شهر آزادگان
مفاهیمی مانند قانون از همان دوران، اساس جنبش مشروطه و جامعه نوین ایران را تشکیل می‌دادند که شاید بتوان از آنها به عنوان منابع عمومی قدرت یا مشروعیت نام برد. جوامع دیگر نیز مانند ایران دارای چنین ارزش‌هایی هستند که قوانین و یا هنجارهای اجتماعی بقا و دوام آن را تضمین می‌کند. ایالات متحده امریکا براساس آیین پروتستان شکل گرفت و اکنون علاوه بر این مذهب که در میان امریکایی‌های انگلساکسون اهمیت وافری دارد، زبان انگلیسی، فردیت، سکولاریسم و مجموعه هنجارهایی که از آن باعنوان ارزش‌های امریکایی یاد می‌شود، دارای اهمیت هستند. به همین میزان فرانسه نیز نسبت به ارزش‌های ملی خود حساسیت دارد. تا زمان ناپلئون بیش از نیمی از مردم این کشور فرانسوی نمی‌دانستند و اقلیت‌های بریتونی، آلزاسی و کرسی همواره ناراضیتی‌هایی را داشته‌اند با این وجود اصل سوم قانون اساسی فرانسه زبان فرانسوی را به عنوان زبان رسمی و ملی اعلام کرده است که باید به عنوان زبانی معیار و استاندارد در همه کشور مورد استفاده قرار گیرد.
حساسیت کشورها نسبت به این گونه ارزش‌ها از آن رو است که مولفه‌هایی مانند تمامیت سرزمینی، هویت ملی و وحدت ملی تضمین کننده دوام و بقای یک کشور است. از این رو دولت‌ها جهت پاسداری از این خطوط قرمز قوانینی را تنظیم می‌کنند که براساس آن، محدوده‌ی حق و تکلیف سازمان‌ها سیاسی، نویسندگان و فعالان مشخص باشد. براساس ماده 88 قانون کیفری فرانسه هر گونه اقدام علیه تمامیت ارضی کشور از طریق اعمالی که سبب کاهش قدرت و حاکمیت ملی گردد جرم تلقی می‌شود. در برخی کشورها مانند اسرائیل، ارمنستان، ترکیه و... انکار هولوکاست، ژنوساید، یا توهین به ملیت شهروندان ضمن گفتار و نوشتار رسمی جرم شناخته شده. به همین نسبت سایر کشورها نیز با روش‌های مختلف و قانون‌گذاری در متن یا حاشیه سعی می‌کنند از موجودیت ملی دافع نمایند.
در کشور ما در درجه اول قانون اساسی از خطوط قرمزی ابتدایی در این حوزه صحبت کرده و از آن پاسداری می‌کند. طبق اصل سوم قانون اساسی، دولت خود را موظف می‌داند ضمن تقویت کامل بنیه دفاع ملی از طریق آموزش نظامی عمومی از استقلال و تمامیت ارضی حراست نماید.
اصل نهم قانون اساسی نیز با پرداخت به همین موضوع می‌گوید: در جمهوری اسلامی ایران، آزادی و استقلال و وحدت و تمامیت اراضی کشور از یکدیگر تفکیک ناپذیرند و حفظ آنها وظیفه دولت و آحاد ملت است. هیچ فرد یا گروه یا مقامی حق ندارد به نام استفاده از آزادی، به استقلال سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و تمامیت ارضی ایران کمترین خدشهای وارد کند و هیچ مقامی حق ندارد به نام حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور "آزادی‌های مشروع" را، هر چند با وضع قوانین و مقررات، سلب کند.
در اصل 26 یکی از شرایط عمده فعالیت احزاب و جمعیت‌ها و گروه‌ها، عدم تقابل با وحدت ملی ذکر شده است. در اصول 78، 100، 152 و 176 و... در هریک به تناسب تمامیت ارضی، وحدت یا همبستگی ملی و حاکمیت ملی مورد تاکید قرار گرفته است.
خطوط کلی فعالیت شهروندان و وظایف نهادهای رسمی و رعایت خط قرمزها در حوزه همبستگی ملی در قانون اساسی به این ترتیب مورد توجه قانونگذار قرار گرفته است.
در مورد مصادیق این موضوع به ویژه در حوزه اندیشه و نشر کتاب شورای عالی انقلاب فرهنگی ضمن مصوبه نشست 149 مورخه 20-2-1367 و اصلاحیه 24-1-1389 «اهداف و سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب» را روشن ساخته است. این قانون لازم الاتباع به خوبی خط قرمزهای نشر کتاب در مورد آنچه که در ابتدای یادداشت از آن به‌عنوان ارزش‌های ملی یاد کردیم روشن ساخته است.
در بخش "ب" این قانون از بند 6 تا 11 به مصادیقی پرداخته شده که بر خلاف سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب در ایران به شمار می‌روند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
تبلیغ علیه منافع و امنیت ملی، اخلال و تشکیک در وحدت ملی و تمامیت ارضی و ایجاد آشوب و درگیری میان اقوام و مذاهب، تضعیف و تمسخر افتخارات ملی، حس وطن دوستی و توانایی علمی و عملی مردم ایران و فرهنگ خودی و اقوام ایرانی، تبلیغ صهیونیسم و "انواع دیگر نژادپرستی"، تحریف وقایع مسلم تاریخی ایران و اسلام.
همچنین در بند 8 از بخش "ج" این قانون، تخریب هویت و زبان ملی جزء محدود قرمز دانسته شده است.
بنابراین موارد بالا از مصادیقی هستند که قانونگذار بدرستی درصورت درج در اثر یا کتابی، نشر آن را جایز ندانسته است. این درحالی است که تاکنون اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی و ضابطان و ممیزان آن توجه زیادی به این قانون و مصادیق آن نداشته و در راستای اعمال و اجرای کامل آن گام برنداشته‌اند.
در دهه 80 چندین و چند کتاب با هدف زیر سوال بردن هویت ملی و تحقیر ایرانیت، تمامیت ارضی، تخریب زبان فارسی و تشکیک در وحدت ملی ایرانیان منتشر شده و یا تجدید چاپ شده است. برخی از کتاب‌های منتشر شده ازسوی فعالان سیاسی پیش از انقلاب که بدون داشتن تحصیلات دانشگاهی و صلاحیت ابراز نظر به مباحث «تاریخی» ورود می‌کردند - و شایبه‌های جدی در مورد سیاسی بودن این آثار مطرح می‌شد - به تحریف آشکار وقایع مسلم تاریخی پرداختند، هر چند این کتاب‌ها فاقد جنبه و اهداف علمی بودند و بیشتر مصرف سیاسی داشتند، اما انتشار آنها همواره منع قانونی داشته و دارد و برخلاف ملیت و هویت ایرانی به شمار می‌رود. هم اکنون چندین ناشر در حوزه نژادپرستی و ایران ستیزی از نوع پان ترکیستی در کشورمان در حال فعالیت جدی و چاپ کتاب‌های توهین‌آمیز نسبت به مفاخر ایران، زبان فارسی و وحدت ملی و جعل و تحریف تاریخ هستند. در برخی از این کتاب‌ها تلاش می‌شود علاوه بر تحقیر ایرانیان و دامن زدن به شکاف‌های قومی میان تیره‌های ایرانی تخم نفرت و دشمنی پراکنده شود و از برای این دشمنی نیز دلایل تاریخی جعل گردد. هدف این نوع آثار چیزی جز ایجاد نفرت میان هم میهنان و کسانی که قرن‌ها درکنار هم زیسته‌اند و همه از یک آیین، تبار و فرهنگ به شمار می‌آیند، نیست. حال آنکه فرهنگ ایرانی مدارا، انسان دوستی و عشق به هم نوع را مورد تاکید قرار می‌دهد.
براساس قوانین، توهین به ایرانیت و تشکیک در وحدت ملی غیرقانونی است و کتاب‌های حاوی این مضامین نمی‌توانند منتشر شوند. ازسوی دیگر بیشتر صفحات این کتب دارای اوصاف مجرمانه‌ی مختلف است که ازسوی دادستانی و شهروندان و اعلام جرم قابل پیگرد است. بیشترین این آثار با اهداف پان ترکیستی که ازسوی برخی دولت‌های همسایه تقویت می شوند؛ منتشر می‌گردد و کارشناسان امر همگی اذعان دارند که پان ترکیسم شکل خشنی از نژادپرستی شرقی است که تاکنون در قفقاز و آسیای صغیر زمینه بسیاری از برادرکشی‌ها، جنگ‌های داخلی و کشتارهایی همچون 24 آوریل 1915 بوده است. فرهنگ ایرانی با این نوع از خشونت و دیگرستیزی کاملا بیگانه است و نژادپرستی و انسان ستیزی جایی در آن ندارد. هم از لحاظ قوانین حقوق بشری که شمولیت جهانی دارد و هم از لحاظ قوانین موضوعه کشور ما کتاب‌های منتشر شده نباید به گونه‌ای باشند که متضمن چنین محتواهایی باشند.
برآمد:
ممیزی کتاب امری استثنایی به شمار می‌رود. هیچ انسان آزاداندیشی از ممنوعیت آثار و نوشته‌ها و جلوگیری از انتشار عقاید خوشحال نمی‌شود. ولی حق آزادی بیان به شرطی قابل اعمال است که مورد سوءاستفاده قرار نگیرد. آنچه که در حقوق از آن به‌عنوان سوءاستفاده از حق یاد می‌شود به لحاظ رعایت نظم عمومی دارای اهمیت است. قوانین نمی‌توانند مورد سوءاستفاده کسانی قرار گیرند که می‌خواهند با استفاده از ظرفیت‌های جامعه و استناد به دموکراسی، پایه‌های صلح و نظم عمومی را سست نمایند. مهم آن است که به بینیم افراد باتوجه به جهان بینی و شیوه عمل خود با آزادی و فرصت‌های دموکراتیک موجود در جامعه چگونه رفتار می‌کنند. صلح، آزادی بیان و دموکراسی برای پایدار ماندن باید از خود دفاع کند، و حفظ آزادی بیان شامل تضمین آزادی عمل برای سوءاستفاده کنندگان از صلح و دموکراسی نمی‌شود.
در بسیاری از کشورهای جهان ازجمله ایالات متحده حمایت لفظی از تروریسم جرم محسوب می‌شود. زیرا دولت این کشور تصور می‌کنند تروریسم درحال تهدید امنیت ملی این کشور است. در کشور ما نیز فروپاشی وحدت ملی مقدمه‌ای برای فروپاشی کشور است. احساس هویت و وحدت ملی انگیزه لازم برای دفاع شهروندان از کشور به شمار می‌رود. بنابراین کسانی که تمامیت ارضی ایران را مورد هدف قرار داده‌اند در مرحله نخست بدون اشاره به هدف اصلی با نشانه گرفتن هویت ملی و انکار مسلمات تاریخی زمینه را برای بخش‌های دیگر این پروژه آماده می‌کنند. چاپ و نشر کتاب یکی از مهمترین حوزه‌هایی است که این عده در آن فعالیت می‌کنند. انتظار می‌رود وزارت فرهنگ و ارشاد با رعایت قوانین مصوب و توجه به سند چشم‌انداز توسعه که در آن بر تقویت زبان فارسی و هویت ملی تاکید شده است، نظارت و حساسیت بیشتری در این مورد داشته باشد.
