تاریخ كهن و باستان

اسپهبدان ساسانی

برگرفته از مجله افراز (نامه درونی انجمن فرهنگی ایران‌زمین)، شماره ششم، بهار و تابستان 1383 خورشیدی، صفحه 67 به نقل از مجلهٔ فرهنگی و هنری «بخارا»، خرداد و تیر 1381

دکتر تورج دریایی

برای تاریخ‌دانان ایران ‌باستان مشخص است که از قرن سوم تا پنجم میلادی یک ایران‌اسپهبد، فرمانده‌ی کل نیروهای ایران‌شهر بود. به‌ گفته‌ی متن‌های عربی و فارسی و فارسی میانه در زمان خسرو اول (انوشیروان)، سمت ایران‌اسپهبد در میان چهار اسپهبد تقسیم شده: اسپهبد خراسان (شمال شرقی)؛ اسپهبد خوروران (جنوب غربی)؛ اسپهبد نیم‌روز (جنوب شرقی)؛ و اسپهبد آدوربادگان (شمال غربی)، هر یک از این اسپهبدان بر هر کوست یا ناحیه‌ی ایران‌شهر خدمت می‌کردند. دلیل این تقسیم کار ایران‌اسپهبد به این دلیل می‌تواند باشد که در قرن پنجم میلادی شاهنشاهی ساسانی با مشکل‌های مرزی بسیار روبه‌رو شد. از قرن سوم در جنوب، قبیلگان عرب‌های بدوی به ایران‌شهر هجوم می‌آوردند، در غرب جنگ مدام با امپراتوری روم، مخصوصاً بر سر ارمنستان، و در شرق نیز هفتالیان و ترکان شروع به حمله به ایران‌شهر کردند. به سختی می‌شد که یک ایران‌اسپهبد در چند نقطه با دشمن بجنگد. از این‌رو به نظر می‌رسد که خسرو اول چهار اسپهبد به‌جای یک ایران‌اسپهبد گماشت. به نظر من این تغییرها در زمان پدر خسرو، یعنی قباد انجام گرفت چون در آن‌ زمان بود که اوضاع شرقی ایران دچار آشوب شد و او در این‌باره دست به اصلاح‌هایی زد که دست‌آویزهای سکه‌شناسی آن‌را تأیید می‌کند.

در چند دهه‌ی گذشته، ایران‌شناس معروف فرانسوی، فلیپ ژینیو بر این نظر بود که چون این تقسیم‌ چهارگانه‌ی اسپهبدان فقط در متن‌های نوشتاری و نه بر مهرها وجود دارد، ساخته و پرداخته‌ی نویسندگان نوشتارهاست و در حقیقت این‌چنین نبوده. به‌تازگی ایران‌شناس ارجمند دیگری به‌نام ریکا گیسلن، کتاب جدیدش را برایم فرستاد که دربرگیرنده‌ی مجموعه‌ای مدرک‌های کاملاً جدید است.(1)

این کتاب کوچک، مطالعه درباره‌ی کشف جدید مجموعه‌ای مهرهای بسیار زیبا متعلق به چندین اسپهبد است که نظریه‌ی بخش کردن سمت ایران‌اسپهبد به چهار اسپهبد را تأیید می‌کند. این کتاب دربرگیرنده‌ی یازده مهر اسپهبدان چهار کوست است. چون شکل و شمایل این مهرها با هم شباهت زیادی دارند فقط چندی از آنها را این‌جا نشان می‌دهیم ولی نام همه را بیان می‌کنیم.

نام هشت اسپهبد بر روی این مهرها وجود دارد که شامل چهربرزین، دادبرزمهر، بهرام (خسرو) آدورماه، بهشابور، پیرگ شهر براز، بستام، گرگن‌مهر، سیدوش‌مهر و سیدوش‌مهران است.

تمام مهرها سواری را نشان می‌دهد که زره پوشیده و با نیزه‌ای در دست بر اسبی زره‌پوش نشسته. فقط کلاه‌های آنها با هم تفاوت دارند.

اسپهبد چهربرزین

مهر اول متعلق به ایران‌اسپهبد خراسان به نام چهربرزین است.

کتیبه بر روی مهر را می‌توان چنین خواند:
«چهربرزین… رهبر (بد) و بخت (جادگ) نیک خسرو، بزرگ ایران‌اسپهبد کوست خراسان»

دادبرزمهر

اسپهبد دوم نیز اسپهبد خراسان است که از خاندان پهلو است و کتیبه‌ی آن‌را می‌توان چنین خواند:

«دادبرزمهر اسپهبد پهلو و بخت (جادگ) نیک اوهومزد، بزرگ ایران‌اسپهبد کوست خراسان، افزون».

بهرام (خسرو) آدورماه

اسپهبد سوم، اسپهبد نیم‌روز است که بر پایه‌ی نوشته‌ی مهر، نامی دیگر از آنی‌که داشته گرفته است:

«بهرام که خواستار نام خسرو آدورماهان… رهبر (بد) و شبستان و بخت (جادگ) نیک خسرو، بزرگ ایران‌اسپهبد کوست نیم‌روز».

مهر دیگر که به‌نظر می‌رسد متعلق به همان بهرام (خسرو) آدورماه است، دارای عنوان بلندتری است:

«بهرام که خواستار نام خسرو… بد (رهبر) شبستان، شهرهزار رفت و بخت (جادگ) نیک اهورمزد، بزرگ ایران‌اسپهبد کوست نیم‌روز».

بهشابور

«بهشابور اسپهبد پارس و شهر (شاهنشاهی)… بد (رهبر) و بخت (جادگ) نیک خسرو، بزرگ ایران‌اسپهبد کوست نیم‌روز».

پیرگ شهربراز

«پیرگ شهربراز و بخت (جادگ) نیک خسرو، بزرگ ایران‌اسپهبد کوست نیم‌روز».

مهر دیگری از پیرگ نیز وجود دارد که نشان‌دهنده‌ی این‌ است که او از خاندان مهران بوده:

«پیرگ شهربراز و بخت (جادگ) نیک خسرو، بزرگ ایران‌اسپهبد کوست نیم‌روز (خاندان مهران)».

بستام

«بستام، هزاربد و بخت (جادگ) نیک خسرو، بزرگ ایران‌اسپهبد کوست خوروران».

«بستام، هزاربد… و بخت (جادگ) نیک خسرو، بزرگ ایران‌اسپهبد کوست خوروران. فرخ».

گرگن مهران

«گرگن مهران… و بخت (جادگ) نیک خسرو، بزرگ ایران‌اسپهبد کوست آدوربادگان».

سیدوش مهران

«سیدوش مهران، شهر اسپهبد و بخت (جادوگ) نیک خسرو، بزرگ ایران‌اسپهبد کوست آدوربادگان».

پی‌نوشت‌ها:

1-R.Gyselen, The Four Generals of the Sasanian Empire: Some Sigillographic Evidence, Istituto Italiano Per l’Africa e l’Oriente, Roma, 2001.

• < قبلی
• بعدی >