هنر
کبوترخانه؛ اعجاز معماری ایرانی
- هنر
- نمایش از شنبه, 20 آبان 1391 07:13
- بازدید: 4479
برگرفته از روزنامه اطلاعات
معماران ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست‌شناسی، عجایبی حیرت‌انگیز و ماندگار با عنوان کبوترخانه‌های ایرانی خلق کرده اند. کبوترخانه‌های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده‌اند. این در حالی است که این برج‌های زیبای کبوتران به عنوان زیرساخت تأسیسات کشاورزی در سراسر ایران از کناره‌های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی‌های این سرزمین حضوری پیوسته داشته است.
ساختار معماری کبوترخانه به گونه‌ای بوده که نه فقط در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برج‌ها راهی نبوده است زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه‌ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می‌کرده است.
دقت در اجرای این برج‌های کبوتر به حدی بود که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می‌رسانید زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می‌یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی‌کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می‌شد.
فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود 25 هزار کبوتر می‌شد.
آشیانه‌ها آنچنان زیبا و منظم و یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه‌ای بود که باد در فضای آن جاری و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بود.
همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه‌های ایرانی شده است.
قطر سوراخ‌های ورودی کبوترها به داخل برج‌ها به اندازه‌ای ساخته می‌شدکه تنها کبوترها می‌توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.
پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری یزد و اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره‌وری خاک استفاده می‌کردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می‌شد، در اطراف آبادی‌ها می‌ساختند و عملکرد اقتصادی کبوترخانه‌ها در گذشته بر کسی پوشیده نیست زیرا این مکان‌ها زمانی کارخانه ساخت مرغوبترین کود جهان شناخته می‌شدند. معماری زیبای کبوترخانه‌های ایرانی همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست.
از علوم دیگر در ساخت برج‌های کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود 14 هزار تا 25 هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است.
دانش جانورشناسی و روان‌شناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می‌شد. معماری داخلی کبوترخانه‌ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.
برج کبوترخانه میبد در جنوب شرقی باروی قدیم میبد (محل کنونی فرمانداری میبد) واقع است و بنا از خارج به صورت برجی مدور و آراسته به نقش‌های ویژه و از داخل دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای جلب و نگهداری پرندگان مهاجر است.
برج کبوترخانه هم به لحاظ حمایت از پرندگان بی‌پناه و هم به جهت استفاده‌ای که در گذشته از کود آنها برای کشاورزان می‌کردند قابل توجه است. قدمت برج کبوترخانه میبد به دوران قاجار بر می‌گردد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این برج به صورت استوانه‌ای ساخته شده و دارای تزئینات قطاربندی آجری و گچی است که مانع تردد مارها به داخل برج می‌شود ولی در برج‌های مکعبی و چند قلو ترفندهای دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده و زمانی که کبوترها احساس خطر می‌کنند به طور ناگهانی به پرواز در می‌آیند که این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می‌شود و برای رفع این مشکل، علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق‌هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده‌اند تا طول برج کاهش یابد و ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری کند. نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد کنگره‌ای و طاق‌بندی با گچبری‌های خاص از دیگر ویژگی‌های برج کبوترخانه میبد است.
کبوترخانه‌ها و سیاحان خارجی
کبوترخانه‌های ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده و ابن بطوطه مراکشی ظاهراً اولین سفرنامه‌نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است.
او در سفر طولانی خود در حدود پنج قرن قبل (477 سال پیش) می‌گوید: این کبوترخانه‌ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: «قیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زیبایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغ‌ها و آب‌ها و روستاهای زیبا که برج‌های کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم...»
علاوه بر ابن بطوطه در قرن‌های بعد نیز سیاحان بسیاری راجع به برج‌های کبوترخانه اصفهان و یزد مطالب بسیاری نوشته اند.
غفلت از عملکرد پرسود کبوترخانه‌ها در کشاورزی
کبوترخانه‌ها در گذشته در اقتصاد کشور نیز تاثیرگذار بوده‌اند به نحوی که غازان خان مغول در کنار دیگر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمان‌هایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوترها و کبوترخانه‌ها صادر کرد و بی انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی‌بهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم.
* منبع: خبرگزاری مهر
