گردشگری
آشنایی با کوه خواجه (کوه اوشیدا) یا (کوه رستم) - سیستان و بلوچستان
- گردشگری
- نمایش از شنبه, 14 مهر 1397 20:53
همشهری آنلاین - محمد ملاحسینی
کوه خواجه که از مهمترین آثار دورههای اشکانی، ساسانی- اسلامی به شمار میآید، در حدود سی کیلومتری جنوب غربی زابل و میانه دریاچه هامون قرار دارد
این کوه که تنها عارضه طبیعى در منطقه سیستان است، دارای آثار تاریخی همچون کاخ، آتشکده، زیارتگاه خواجه مهدی و قبرستانی از دوران مختلف میباشد.
سرزمین سیستان با جمعیت ۵۰۰ هزار نفر و دو شهرستان زابل و زهک در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. این سرزمین در کنار رود هیرمند یکى از مناطق تاریخى ایران به شمار مى آید که آثار و شواهد تمدنهاى بسیارى را در خود جاى داده است. تمدنهایى که به واسطه وجود رود هیرمند و دریاچه هامون در این منطقه شکل گرفتهاند و بعضا داراى قدمتى 5 هزار ساله هستند.
این کوه ذوزنقهاى شکل از سنگهاى بازالت سیاه رنگ تشکیل شده و با ارتفاع تقریبی ۶۰۹ متر از سطح دریا، در هنگام پرآبی، جزیره کوچکی در میان دریاچه هامون تشکیل میدهد. این کوه نام خود را از آرامگاه خواجه مهدی یکی از دوستداران خاندان علوی که مزارش بر فراز این کوه قرار دارد، گرفته و خواجه غلطان، کوه نور، کوه موعود و کوه باطنی از دیگر نامهای آن است.
روى این کوه مىتوان آثار بناهاى باستانى مربوط به دورههاى تاریخى متفاوت را مشاهده کرد. یکى از مهمترین و شاخصترین بناهاى تاریخى این محل، آتشکدهاى است قدیمى که زمان ساخت آن به سده یکم پس از میلاد باز مىگردد. آتشکده مذکور داراى یک تالار مرکزى در وسط و راهروهایى در اطراف است که در نهایت به ورودى اصلى آن در جلو ختم مىگردد و مطابق با سبک چهارتاقىهاى آن دوره ساخته شده است.
ویرانههایى نیز در اطراف آن وجود دارد که مربوط به دورههاى اشکانى و ساسانى است. کوه خواجه قلعهاى عظیم و دژ شهرى منحصر به فرد از دوره اشکانیان و ساسانیان است. این اثر بزرگ به تخت جمشید خشت و گل شهرت دارد و تنها نمونه دژ شهرهاى اشکانى باقى مانده در ایران است.
یکى دیگر از بناهاى تاریخى شاخص در کوه خواجه، کاخى است مربوط به دوره ساسانیان که جلوههاى معمارى بدیعى را مىتوان در آن مشاهده کرد. این کاخ شامل عمارتى است که در جلوى آن حیاطى با منظرهاى بسیار بدیع و زیبا که چشم هر بینندهاى را خیره مىکند، قرار گرفته است.
همچنین در بخش جنوبى این تپه معبدى خشتى مربوط به دورههاى قبل از اسلام قرار گرفته است. این معبد که کرچک چهل گنجه نام دارد بنابر عقیده برخى، همردیف بناهاى قلعه دختر شمرده مىشود.
از دیگر بناهاى باستانى مربوط به دورههاى پس از اسلام مىتوان به مقبره خواجه مهدى بن محمد بن خلیفه اشاره کرد که در کنار زیارتگاههاى خواجه قلتان و پیر گندم بریان قرار دارد و سایر آثار باستانى موجود روى تپه مربوط به قوم سکاها مىباشد. کوه خواجه در دوره ساسانى کمتر مشابهى در دیگر نقاط کشور داشته و تنها آتشکده تخت سلیمان از برخى جهات با دوره ساسانى، کوه خواجه بویژه آتشکده آن قابل مقایسه است.
سرزمین سیستان با تاریخ چندین هزار ساله خود به عنوان نگینى درخشان در کویر ایرن جاذبه های فراوانی دارد. فراوانى آثار باستانى و تاریخى سیستان به اندازهاى است که بسیارى از دانشمندان و کارشناسان ایرانى و خارجى از آن به عنوان «سرزمین آفتاب» یاد کرده و سیستان را بهشت باستانشناسان معرفى کردهاند.
البته باید به این نکته اشاره کرد، نبود فضاى اقامتى و رفاهى در حاشیه کوه خواجه براى اسکان گردشگران این منطقه و فقدان مراکز پذیرایى و تجارتى و نبود امکانات اولیه بهداشتى در کنار این اثر تاریخى باعث مهجور ماندن و ناشناخته شدن کوه خواجه شده است.
کوه خواجه بزرگترین معماری خشتی بر جای مانده از دوره پارتیان در منطقه سیستان است و یکی از مهمترین آثار دورههای اشکانی، ساسانی- اسلامی به شمار میآید.
مجموعه کوه خواجه برای نخستین بار در سال ۱۹۱۶توسط اورل اشتین باستانشناس معروف انگلیسی شناسایی و کشف شد. پس از آن پروفسور هرتسفلد آلمانی طی سالهای ۱۹۲۵تا 1929 میلادی به جستجو در آثار کوه خواجه پرداخت و حاصل کاوشهای این باستانشناس در کتاب سکستان، ایران شرق باستان و تاریخ باستانشناسی ایران آمده است.
در بررسیهای باستانشناختی کوه خواجه سیستان، برای اولین بار 7 محوطه دوره زیرین پارینه سنگی جدید کشف شد. با شناسایی این محوطهها، کوه خواجه ششمین مکان در ایران محسوب میشود که دارای آثاری از این دوره است. قدیمیترین آثار شناسایی شده در کوه خواجه مربوط به قطعات سفالی از دوره هخامنشی بوده است. همچنین در این بررسی، یک غار نیز شناسایی شده است.
در سال ۱۳۷۰نیز میراث فرهنگی به کار بررسی و نقشهبرداری از آثار کوه خواجه پرداخت و پس از کاوشهای مختلف در این محل ۱۱ اثر از دوران تاریخی مختلف کشف شد.
تزیینهای معماری به کار رفته در برخی قلعههای این بنا شباهت به شیوه یونانی دارد، سر ستونهایی به سبک دوریک با پیچهای توماری، تزیینهای دیگری مانند گل کوچک پرپر به صورت نیلوفری (لوتوس)، از هنر هخامنشی اقتباس شده است و بعضی از آنها به هنر بینالنهرین نیز شباهت دارد.
کوه خواجه در میان ادیان سه گانه کهن شامل اسلام، مسحیت و زرتشت (ایران باستان) از اهمیت و قداست زیادی برخوردار بوده است.
آرامگاه خواجه مهدی و قبرستانی که از دوره اسلامی، اتاق پیر گندم دریان و اتاق بیباد در کوه خواجه باقی مانده این بنا را برای مسلمانان نیز مقدس کرده به طوری که در اعیاد مذهبی، ملی و ایام تعطیل زایران برای زیارت به این مکان میآیند.
از مهمترین آثار بر جای مانده از دوران تاریخی در کوه خواجه می توان به کهن دژ، کک کوهزاد و قلعه کافران اشاره کرد که برخاسته از تمدن عظیم ساسانی و اشکانی است.
آتشدان، اتاق طواف، رواقهایی با نقاشیهای دیواری زیبا و محلی که گالری نام گرفت به خاطر وجود تعداد زیادی از نقاشیهای دیواری از پرتره پادشاهان، بزرگان و داستانهای مذهبی با کادر و قابی در اطراف که در تمام نقاط اتاق خودنمایی میکند و حتی تا سقف نیز کشیده شده از جمله آثار مهم کشف شده در کوه خواجه سیستان است.
نقاشی دیواری سه مغ یا سه پادشاه، نقش خدای اوروس خدای پیروزی سوار بر اسب، نقش شاه و ملکه و تصاویری از بزرگان پارتی و برج و باروهای قلعه نیز از نقوش اصلی این بنای به جای مانده از تمدن عظیم ایرانی است.
دو نقش برجسته گلی با تصویر سه سوار بر اسب در حال حرکت در پشت هم و دیگری تصویر شیری که یورش برده بسوی فردی که سوار بر اسب است که بوسیله میخهای چوبی به دیوار نصب شده از دیگر آثار به دست آمده از کوه خواجه است.
در کاوشهای انجام شده در کوهخواجه و قلعههای موجود در آن، دیوارهایی با ارتفاع ۴۰ متر که با خشت ساخته شده و بیش از یک هزار سال قدمت دارد نیز کشف شدهاند.
روزگاران نه چندان دور دریاچه هامون پر آب بود و کوه خواجه به مانند جزیرهای سربرآورده از میان آب های این دریاچه از دور خودنمایی میکرد. آن زمان کوه خواجه و قلعه اشکانی آرام گرفته بر پشته آن خوشبخت بودند. خوشبخت از آن رو که انسان کمتر میتوانست به آن دسترسی داشته باشد و همه از دور به زیارت این کوه مقدس میپرداختند. اما به مرور زمان با استمرار خشکسالی و خشکی دریاچه هامون این بنای مهم در آستانه تخریب قرار گرفت.
سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال 1388 این بنای عظیم را به همراه دو اثر منحصر به فرد دیگر سیستان به نامهای شهر سوخته و دهانه غلامان (شهر هخامنشی) برای ثبت در فهرست آثار جهانی به یونسکو پیشنهاد داده است.
کوه خواجه در سال 1345 توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره 540 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
**
کوه خواجه (کوه اوشیدا) یا (کوه رستم)، تنها عارضه طبیعی در دشت سیستان است که در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر زابل قرار دارد. اوشیدا در زبان پارسی میانه به معنی ابدی است. این کوه ذوزنقهای شکل که نزد سه دین اسلام، مسیحیت و زرتشت مقدس است، از سنگهای بازالت سیاه رنگ تشکیل شده و با ارتفاع ۶۰۹ متر از سطح دریا، مانند جزیرهای در میان دریاچه هامون قرار دارد. نقش معروف (اسوا _ استیکا) از جمله نقشهای دیوارهای بنای کوه خواجه زابل است.
در اطراف این کوه تعداد زیادی آثارباستانی از دوران ساسانیان، اشکانیان و بقایای اماکن اسلامی و معبد بودایی باقیماندهاست که شامل مجموعه ی کاخها، قلعه کهک کهزاد، قلعه چهل دختر، قلعه سرسنگ، آرامگاه خواجه غلطان، ساختمان پیر گندم بریان، خانه شیطان، بناهای منفرد آرامگاهی و قبور اسلامی است.
آثار تاریخی پیش از اسلام محوطهٔ تاریخی کوه خواجه شامل مجموعه ی کاخها، قلعه کهک کهزاد و قلعه چهل دختر میباشد. ارنست هرتسفلد در سالهای ۱۹۲۵ و ۱۹۲۹ میلادی با بررسی این مجموعه عنوان تخت جمشید خشتی را برای مجموعهٔ کاخها برگزید.