تاریخ معاصر

سیاه‌بازی «سیا» در مورد اسناد کودتای 28 امرداد 1332

برگرفته از ماهنامه خواندنی شماره 81، سال دوازدهم، اردیبهشت و خرداد 1393، رویه 16

هوشنگ گنجه‌ای

به انگیزهٔ 29 اردیبهشت، سالروز زایش دکتر محمد مصدق، پیشوای مردم ایران در مبارزات ملی شدن صنایع نفت در سرتاسر کشور

وزارت امور خارجهٔ امریکا پس از سه دهه طفره رفتن، سرانجام در سال 1989/1368 برخی اطلاعات به‌درد بخورش را در قالب مجلدهای سالانه‌یی تحت عنوان روابط خارجی ایالات متحده - معروف به مجموعه فروس(FRUS)1 منتشر کرد، اما مجلدهای مربوط به ایران دچار انقطاع‌های عمده و توجیه‌ناپذیری هستند. باور اینکه روزها و گاهی هفته‌ها سپری شده بدون آنکه هیچ نوع مکاتبه‌یی بین تهران و واشنگتن ردوبدل شود، دشوار است. انجمن تاریخ آمریکا گله کرده که وزارت امور خارجه این کشور نتوانسته قانون غیرمحرمانه سازی خودش را رعایت کند و بهانه‌های مختلفی را برای تاخیر در انتشار اسناد مربوط به ایران و همچنین گواتمالاو کنگو مطرح کرده است.2

سیا هم سالها بهانه می‌آورد که منابع مالی لازم را برای پیروی از فرمان اجرایی سال 1995 رییس‌جمهور در اختیار ندارد. این فرمان حاکی از «غیرمحرمانه‌سازی خودکار اسناد» پس از 25 سال بود. اما ناگهان تغییر رویه عمده‌یی صورت گرفت و سیا استدلال کرد که همان پرونده‌ها در اوایل دهه 1960 و در چارچوب « برنامه معدوم‌سازی»، ناخواسته ریزریز شده و از بین رفته‌اند.3 سیا اکنون می‌گوید که حدود 1000 صفحه سند « در خزانه‌های سازمان باقی مانده‌اند.» اما این اسناد « فعلا باید در حال تعلیق باقی بمانند.4» مطابق توضیحات سیا، انتشار این اسناد احتمالا اعتماد بین امریکا و بریتانیا را خدشه دار خواهد کرد زیرا بریتانیا همچنان به طور رسمی مدعی است که مطلقا هیچ نقشی در کودتا نداشته است. امید می‌رود که تاریخ پژوهان آینده پیش از اینکه اسناد یادشده نیز به شکلی ناخواسته ریزریز شوند، موفق به مشاهده و بررسی آنها بشوند.

با این حال، یک تحقیق معروف سیا که با عنوان سند ویلبر شناخته می‌شود، در سال 2000 به نیویورک تایمز درز کرد: آن هم در زمانی که دولت امریکا در پی آن بود تا با عذرخواهی تلویحی از بابت کودتای سال 1332، سیاست تنش‌زدایی با ایران را در پیش گیرد. این سند ابتدا به شکل خلاصه در نسخه چاپی روزنامه، سپس در نسخه ویرایش شده 80 صفحه‌یی در تارنمای روزنامه و در ادامه به صورت گزارشی کمتر خلاصه شده و 169 صفحه‌یی همراه با اسامی متعدد، در تارنمایی دیگر با نام اسرارآمیز کریپتم5 و در نهایت به شکلی طولانی‌تر در همان تارنما، همراه با توضیحات بیشتری درباره اسامی منتشر شد6. تنها بخشی که محرمانه باقی ماند، فهرست ضمیمه‌ای از روزنامه نگاران و سیاستمدارانی بود که در زمان کودتا از MI6 و سیا پول گرفته بودند.

این سند تحت نظارت دایره تاریخ سیا و با عنوان «سرنگونی نخست‌وزیر مصدق در ایران» و نظارت دکتر دونالد ویلبرـ باستانشناسی که به فعالیتهای جاسوسی روی آورده بود و همچنین مامور مخفی ارشد فارسی‌زبان سازمان تهیه شد. هدف از تهیه آن، نقد و ارزیابی دقیق کودتای 1332 و فراهم‌سازی سندی راهنما برای کودتاهای آینده در دیگر نقاط بود. در مقدمه این سند، صراحتا از « توصیه هایی کاربردی برای عملیات مشابه» سخن به میان آمده است. نویسنده البته خلاصه‌ای بی‌غرض درباره کودتا ارایه داده اما به احتمال زیاد، به شدت خودسانسوری کرده است، زیرا به خوبی آگاه بوده که این سند احتمالانه فقط در سیا بلکه در پنتاگون، وزارت خارجه، کاخ سفید و حتا کمیته روابط خارجی سنا نیز پخش خواهد شد.

سند ویلبر چه در ایران و چه در غرب به جایگاه یک متن قابل اطمینان و حتا تاریخی معتبر و کامل دست یافته است. نیویورک تایمز از آن به عنوان « تاریخ محرمانه»یی که افشاکننده « اطلاعات اساسی» و « طرز کار کودتا» است، یاد کرد.7 گاردین آن را « نخستین روایت مشروح منتشره توسط امریکا درباره آن دوران» خواند.8 همچنین آرشیو امنیت ملی ـ سازمانی غیردولتی در واشنگتن که ماموریتش غیرمحرمانه سازی اسناد رسمی است ـ آن را «سندی بسیار مهم» خوانده و چنین توصیفش کرده است: «یک گزارش پساعملیاتی که شامل تلگرامهای سازمان و مصاحبههایی با عوامل در صحنهی آن در ایران میشود.»

با تمام این احوال، سند ویلبر به شکلی معنادار در زمینه‌هایی خاص سکوت کرده است. تهیه آن به سفارش سیا صورت گرفته، اما مشخص نیست که سازمان سیا آن را منتشر کرده یا خیر. نسخهٔ اینترنتی آن، اشکالات حروف نگاری پرشماری دارد که نشان می‌دهد نسخه پیش از انتشار سند اصلی است. نویسنده مرحوم احتمالا این پیش نویس را با توصیه درزدادن آن در زمانی مناسب، به دوستان معتمد خود سپرده بود. ویلبر با ناراحتی از سیا بازنشسته شد. او احساس می‌کرد که از خدماتش در به ثمررسیدن کودتا به شکلی مناسب قدردانی نشده است. او همچنین احساس می‌کرد که کارش ناچیز شمرده شده است زیرا سازمان، در خاطرات منتشر شده او دست برد، اما به کرمیت روزولت اجازه داد تا روایت خود از این رویداد را در کتاب ضد کودتا منتشر سازد. این کتاب که در زمان وقوع انقلاب ایران و در قالب داستان‌های ماجراجویانه برادران‌هاردی9 نوشته شد، بی‌درنگ جایگاه اثری ارزشمند و خواندنی به نقل از یک شاهد عینی را کسب کرد. ویلبر اما در تب گفتن حقیقت باقی ماند و درگذشت.

 

بن‌نبشت ( منبع ) : کودتا ـ یرواند آبراهیمیان

پی نوشت‌ها:

U 1-U.S. Government, Foreign Relation of the United States, 1952-54, Vol. 10 (Iran) (Washington, DC: U.S. Government Printing House, 1989); Foreign Relations of the United States, 1951, vol. 5 (Iran) (Washington, DC: U.S. Government Printing House, 1982).
همچنین ر.ک. به:
Warren Kimball, “Classified!” Perspectives (February 1997), 9-10, 22-24; Stephen Weissman, Why Is US Withholding Old Documents on Covert Ops in Congo, Iran?” Chiristian Science Monitor, Marach 27, 2011.
S 2-tephen Weissman, “Censoring American Diplomatic History,” Perspectives (September 2011), 48-49.

3- همانجا. همچنین ر.ک. به:
Tim Weiner “CIA Is Slow to Tell Early Cold War Secrets,” New York Times, April 8. 1996; “CIA Destroyed Files on 1953 Iran Coup, “New York Times, May 29, 1997; and “CIA Breaking Promises, Puts off Release of Cold War Files, “New York Times, July 15, 1998.
Malcolm Byrne, “The Secret CIA History of the Iran Coup”, http://www.gwu.edu/-nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB28/-index.html.
همچنین ر.ک. به:
“U 4- CIA Sued over Broken Promises on Declassification”, http://www.gwn.edu/nsarchiv/news/19990513/19990513.html.
U 5-Cryptome
U6- http://www.nytimes.com/library/world/Mideast/062400iran-report.html; Donald Wilber, “overthrow of premier Mossadegh of iran, November 1952-August 1953” (CIA Historical Division: Washington, DC, 1954).
این سند با حذف برخی از اسمها بعدا به عنوان یک کتاب منتشر شد.
http:// Gryptome. Org/cia-iran-all.htm.
Donald Wilber, Regime Change in Iran: Overthrow of premier Mossadegh of Iran, November 1952- August 1953 (London, Russell Press, 2006).
U7- James Risen, “How a plot Convulsed Iran in 53 (and in79)”, New York Times, April 16, 2000.
U8- The Guardinan, April 17, 2000

9- برادران هاردی (Hardy Boys). شخصیت های تخیلی سلسله داستان های کودکان و نوجوانان که طی سال های 2005-1959 منتشر می شدند.- م.