برگرفته از تارنمای گسترش زبان و ادبیات فارسي
دادخدا سیم‌الدین‌اف
تاکنون در باره شمار اشعار آدم الشعرا ابوعبدالله رودکی بحث و اندیشه‌های زیادی مطرح شده و تخمین و گمانهای مختلفی زده شده که بیشتر مبتنی بر روایت رشیدی سمرقندی (شاعر قرن ۱۲) است.
این پاره شعر رشیدی سمرقندی که در کتاب "شعرالعجم" شبلی نعمانی محفوظ مانده، برای پژوهشگران آثار رودکی تقریبا منبعی یگانه محسوب می شود:
گر سری یابد به عالم کس به نیکو شاعری،
رودکی را بر سر آن شاعران زیبد سری.
شعر او را بر شمردم سیزده ره صد هزار،
هم فزون آید اگر چونان که باید بشمری.
بنا بر روایت رشیدی سمرقندی تعداد اشعار رودکی "سیزده ره صد هزار"، یعنی بیش از یک میلیون (بیت یا مصراع) بوده است. اما بر اساس پژوهشها، از اشعار استاد رودکی بیش از هزار بیت برای ما محفوظ مانده است که از این تعداد مقداری به ابوشکور بلخی، منجک ترمذی، شاکر بخارایی، طیان مرغزی، لبیبی و شعرای دیگر منسوب دانسته می‌شود.
محققان ادبیات این دوره درست دریافته‌اند که از قرن ۱۰ دیوانهای اشعار بیشتر شاعران دوره اول نظم پارسی دری به دلایل گوناگون نابود گردیده است که اشعار گمشده استاد رودکی نیز شامل آن می‌شود.
اکنون آن اشعاری که امروز به رودکی نسبت می‌دهند، تقریباً هزار و چند بیت است، اما تعدادی از این ابیات هم احتمالا به شاعران دیگر همزمان رودکی منسوب بوده است.
همانگونه که دیگران نیز تذکر داده‌اند "سیزده ره صد هزار" در مورد اشعار رودکی که بیش از یک میلیون برآورد می شود، غیر واقعی به نظر می‌رسد. علاوه بر این، مصراع آخر این شعر "هم فزون آید اگر چونان که باید بشمری" شمار ابیات رودکی را باز هم بیشتر مشکوک می‌کند.
در ارتباط با عدد "سیزده" باز هم می توان تخمین دیگری زد. عدد سیزده می‌تواند گونه دیگری از ترکیب "سه ز ده" (se zi dah) بوده باشد. آن گاه باید پیرامون قالب "سه ز ده" اندیشه کرد. اما این بحث را به زمان دیگری موقوف گذاشته، حالا با تکیه به آثار بازمانده رودکی می‌توان شمار واقعی ابیات او را به بیش از صد هزار تخمین زد.
سؤالی پیش می‌آید که رشیدی سمرقندی در قرن ۱۲ چنین اطلاعی را در مورد تعداد اشعار رودکی بر پایه کدام دلیلی استوار ساخته است؟ این سؤال نیز برای پژوهشگران اشعار رودکی بدون پاسخ باقی مانده است.
پس لازم است از وجود چنین قالبی (سیز ده ره) در زبان پارسی دری دوره اول دلیلهایی به دست آورد و کاربرد آن را در حوزه‌های زبانی خراسان و ماوراءالنهر ثابت ساخت.
جالب است که قالب "سیزده ره صد هزار" که در شعر رشیدی سمرقندی دیده می شود، در اشعار اسدی طوسی نیز به گونه "دو ره چل هزار" مورد استفاده بوده است.
گُزید از دلیران دو ره چِل هزار،
صد و شصت پیل از درِ کارزار.
در ارتباط با این دو نمونه "سیزده ره صد هزار" و "دو ره چل هزار" باید کاربرد واژه "ره" (ره) را پس از شماره‌های "سیزده" و "دو" تشریح و معنی کرد.
پژوهشگران با تکیه به شرح فرهنگنامه‌های زبان فارسی آورده‌اند که واژه "ره" در آثار پارسی دری با چنین معنیها معمول بوده است: ۱. ره (ره) مخفف راه (راه)، یعنی "دو ره، سه ره، چهار ره" و غیره؛ ۲. ره (ره) دفعه، بار، مرتبه.
برای نمونه چند بیت را از "شاهنامه" می‌توان شاهد آورد:
سِیُم ره به خواب اندر آمد سرش،
ز ببر بیان داشت پوشش برش.
و یا:
همی گفت صد ره ز یزدان ﺴﭙﺎس،
نیایش کنم روز و شب بر سه پاس.
در "برهان قاطع"، تألیف محمد حسین بن خلف تبریزی، متخلص به برهان، در شرح واژه "ره" چنین آمده است:
"ره - به فتح اول و سکون ثانی مخفف راه است، به عربی طریق گویند و به معنی مرتبه و بار هم هست؛ چنان که گویند: یک ره به معنی یک مرتبه و یک بار"
در مناظره پنجم اسدی طوسی (بیت ۶۴) نیز این واژه در معنای "بار" و "دفعه" آمده است:
وَر فخر به کعبه همی آرید هم او نیز،
از جور شما گشت دو ره کَندَه و ویران.
اکنون در ارتباط با شمار و یا تعداد ابیات رودکی یک منبع فراموش‌شده دیگری را که آن مورد بررسی محققین آثار رودکی قرار نگرفته است، از اسدی طوسی می آوریم.
در مناظره پنجم اسدی طوسی تحت عنوان "مناظره عرب و عجم" اطلاع جالبی در باره تعداد ابیات رودکی آورده شده است.
اسدی طوسی در "مناظره عرب و عجم" در توصیف برتری مردم عجم بر عرب و شهرت و مرتبه بزرگان آن، از جمله شخصیتهای اساطیری و تاریخی، از شاهانی چون فریدون، کیخسرو، کاووس، نرسه، بهرام، پرویز، ساسان، خسرو، هرمزد؛ گُردانی چون نریمان، سام، گرشاسپ، بیژن، گیو، و رستم دستان نام می برد.
وی همچنین در دانش طب از نوابغی چون ابن ذَکریا، در کیهان‌شناسی از جاماسپ سخندان، یاد می کند و پس از ذکر نام این افراد از رودکی و تعداد ابیات او و در دو مصراع دیگر از عنصری، اسجدی و کسایی با افتخار نام می‌برد. در مصراع دوم از آنانی که از بلخ و طوس و ری و گرگان بودند، به طور کلی و بدون آوردن نام افراد به نیکی و نیکنامی یاد می‌کند.
اسدی در بیت ۳۳ در باره تعداد ابیات رودکی چنین آورده است:
شاعر چو گُزین رودکی آن ک-ش بُوَد ابیات،
بیش از صد و هشتاد هزار از در و دیوان.
این مناظره بار نخست از جانب خاورشناس معروف روس، پرفسور یوگنی بِرتِلس با آغاز سخن مختصر و توضیحات مفصل‌تر یکجا با نشر متن اصل پارسی دری و ترجمه روسی آن سال ۱۹۵۸ به طبع رسید.
اما در چنین یک تفصیلات پرفسور برتلس در باره بیت ۳۳ این مناظره و یا به طور کلی در شرح این بیت و مقام و مرتبه رودکی، به جز معرفی این شاعر بزرگ، اطلاع دیگری ارائه نداده است.
به این ترتیب، چنین اطلاع مهم و نادر از قول اسدی طوسی در ارتباط با تعداد ابیات رودکی مورد توجه پژوهشگران آثار او قرار نگرفته، بلکه همه بحث و گمان‌ها پیرامون روایت رشیدی سمرقندی صورت گرفته است.
اسدی طوسی ابیات رودکی را "بیش از صد و هشتاد هزار از در و دیوان" خوانده است که این رقم نیز جالب به نظر می‌رسد. پس به نظر می رسد که شمار ابیات رودکی قبل از رشیدی سمرقندی از جانب اسدی در زمان و مکان دیگری یاد شده است.
این دلیل شهرت و معروفیت اشعار رودکی در خراسان است. از این جا چنین بر می‌آید که رودکی با آفریده‌های فراوان خویش در میان همزمانان و شعرای قرنهای بعدی معروف و مشهور بوده است.
اسدی طوسی شمار ابیات رودکی را "بیش از صد و هشتاد هزار" از این منابع، یعنی "از در و دیوان" گفته است. این ترکیب را پرفسور برتلس "در دیوان و آثار دیگر" ترجمه کرده است. پس از این در بیت ۳۴ از شهرت شاعرانی چون عنصری، اسجدی و کسایی که از بلخ و طوس و ری و گرگان برخاسته اند، تذکر می‌رود.
در این معرفی، رودکی با تعداد اشعارش شناسایی می‌شود. پس روشن است که اشعار رودکی در آن دوران برای همزمانان و ادیبان قرنهای بعدی نیز معروف بوده است.
واژه "در" در ترکیب "از هر در و دیوان" به معنای "فصل" و یا "بخشی از کتاب" است که مرادف آن در عربی "باب" است. در این بیت نیز "در" مرادف "باب" عربی است به معنای "فصل" و یا "بخش".
به طور مثال، در "شاهنامه" می بینیم:
هر آن در که از نامه برخواندی،
همه روز بر دل همی‌راندی.
در این بیت فردوسی "در" به معنای "فصلی از کتاب" و "نامه" به معنای کتاب است. و یا:
نخستین در از من کند یادگار،
به فرمان پیروز‌گر شهریار.
به این ترتیب، اسدی طوسی نیز به این نکته اشاره می کند که اشعار رودکی در هر فصل یا بخش و دیوانها پراکنده بوده و او حتی الامکان برشمرده است. از این رو، در ارزیابی آثار رودکی یا تعیین شمار آن باید این اطلاع جالب و مورد توجه را نیز باید در نظر گرفت. یعنی این بیت اسدی طوسی را نیز می توان به عنوان منبعی مورد اعتماد پذیرفت.
-----------------------
پی‌نوشت:
یوگنی برتلس. مناظره پنجم اسدی طوسی/ یادداشتهای دانشمندان پژوهشگاه شرقشناسی. جلد ۱۹. مسائل تاریخ و ادبیات ملل شرق شوروی. مسکو ۱۹۵۸.
لغت‌نامه. تألیف علی اکبر دهخدا. جلد ۷، چاپ دوم. تهران، ۱۳۷۷.
رودکی. با کوشش سعید رسول موسوی، مسعود قاسمی، عزیز میربابایف. دوشنبه، چاپخانه "پیوند"، ۲۰۰۰.
فرهنگ "شاهنامه". در دو جلد. علی رواقی. تهران، ۱۳۹۰.
(جلال خالقی مطلق سال ۱۳۵۷ هجری ۵ مناظره اسدی طوسی را در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد (۱۳۵۷هجری، سال ۱۴ ش۴) منتشر کرده است که آن متأسفانه در دسترس ما نیست.