کتاب
كتاب شناخت؛ معرفی کتاب‌های آذربایجان و اران، مطالعاتی دربارۀ تاریخ، زبان و فرهنگ آذربایجان، تجزیه قفقاز
برگرفته از ويژه‌نامه روزنامه جام جم - ایام شماره 73 - پنجشنبه 5 آبان‌ماه 1390
آذربایجان و اران
نوشته: عنایت‌الله رضا
چاپ سوم: 1390
ژوئن 1918 میلادی سران حزب مساوات در سرزمینی که در شمال رودخانه ارس و در قفقاز جای دارد و امروزه دولت جمهوری آذربایجان بر آن فرمان می‌راند، دولتی تازه‌تاسیس کردند. آنان نام این دولت نوبنیاد را دولت آذربایجان نهادند؛ در حالی که از دوران باستان تا به آن روز، در همه متن‌های تاریخی، جغرافیایی و در مجموعه مفاهیم «جغرافیای تاریخی»، تاریخنگاران و جغرافیدانان از این سرزمین با نام‌هایی همچون «اران»، «آلبانیای قفقاز»، «آغوان» و «آلوان» یاد می‌کردند.
در آغاز، تغییر نام سرزمین اران و نهادن نام «آذربایجان» روی آن، از سوی ایرانیان و مردمان آذربایجان واکنشی را برنیانگیخت؛ اما در سال‌های بعد که نیت پنهان این تغییرنام بر ایرانیان و مردمان آذربایجان روشن شد، اعتراض‌ها بالا گرفت و کار به جایی رسید که گروهی از آزادیخواهان آذربایجان به پیشگامی شیخ‌محمد خیابانی و حاجی اسماعیل آقا امیرخیزی پیشنهاد کردند نام سرزمین همیشه ایرانی به آذربایجان تغییر کند. از آن میان، امیرخیزی پیشنهاد کرد که چون آذربایجانیان در راه پیروزی جنبش مشروطیت جانفشانی‌ها کرده‌اند، نام تازه «آزادیستان» را بر آذربایجان بگذارند. نزدیک به 30 سال پیش، دکتر عنایت‌الله رضا، تاریخنگار برجسته معاصر برای روشن کردن پیشینه تاریخی و مرزهای جغرافیایی سرزمین ایرانی آذربایجان در جنوب رودخانه ارس و سرزمین اران (جمهوری آذربایجان امروز) پژوهش‌های خود در این زمینه را در کتاب «آذربایجان و اران» منتشر کرد. او در 8 بخش این کتاب، پیشینه تاریخی و جغرافیایی این دو سرزمین را بررسی کرد. کتاب آذربایجان و اران از سوی نشر هزار در 288 صفحه منتشر شده است.
مطالعاتی درباره تاریخ، زبان و فرهنگ آذربایجان
نوشته: فیروز منصوری
چاپ سوم: 1387
قفقاز و سرزمین‌های آن که برای هزاران سال بخشی از پیکر سرزمین ایران بودند با شکست ایران در جنگ‌های ایران و روس که به دلیل عقب‌ماندگی نظامی ایران و خیانت‌های مشاوران انگلیسی روی داد از ایران جدا شدند و از آن پس با پیشرفت روند ملت‌سازی در این کشورها، گرایش‌هایی به تاریخ‌سازی و توسعه‌طلبی میان سیاستمداران و تاریخنگاران دولتی سرزمین‌های قفقاز پدید آمد.
آنچه این پژوهش را در اندازه‌های یک پژوهش برتر مطرح می‌سازد، بهره‌گیری نویسنده آن از چندصد منبع تاریخی، فارسی، عربی، ترکی، ترکی با خط قدیم، ترکی با خط لاتین و انگلیسی است که شرح آنها در کتابنامه‌های جداگانه‌ای در پایان کتاب آمده است. گفتارهای خواندنی این کتاب بسیارند، اما از میان آنها می‌توان برخی را دارای ارزش بیشتری دانست.
از جمله مقاله‌های: «مناسبات سیاسی چندصدساله فرمانروایان آذربایجان با ارمنستان تا ورود سلجوقیان به تبریز»، «جنگ‌های ایران و عثمانی در قفقاز و آذربایجان»، «جنگ‌های چهارساله ایلات شاهسون و شقاقی با عثمانی‌ها»، «تهاجم فرهنگی روسیه به شهرهای قفقاز»، «برنامه‌های استعمارگران برای آذربایجان «میسیونرهای آمریکایی در ایران»، «چگونه میسیونرهای آمریکایی، نستوریان پروتستان را تابع کلیسای ارتدوکس روسیه کردند؟» و.... بی‌گمان کتاب «مطالعاتی درباره تاریخ، زبان و فرهنگ آذربایجان» از مهم‌ترین منابع برای شناخت قفقاز و همسایگان آن به‌شمار می‌رود. این کتاب را نشر هزار در یک دوره 2جلدی و 964 صفحه و با بهای 28000 تومان منتشر کرده است.
تجزیه قفقاز
نوشته: هوشنگ طالع
چاپ اول: 1387
این کتاب، دفتر چهارم از مجموعه‌ای 6 جلدی به نام «تاریخ تجزیه ایران» است که هدف از تالیف آن، شناساندن بزرگ‌ترین «تجزیه سرزمینی در تاریخ جهان» است. در روند شکل‌گیری این تجزیه شوم، دوسوم از پهنه ایران به دست روسیه و با خیانت‌های انگلستان از پیکر آن جدا شد.
دکتر هوشنگ طالع، پژوهشگر معاصر در این کتاب، تجزیه سرزمین‌های قفقاز از ایران را از روزگار تاسیس دولت ملی در دوره صفویان ریشه‌یابی می‌کند در روزگاری که 4 قدرت مهاجم در پیرامون ایران سربرآورده بودند؛ دولت عثمانی، دولت روسیه تزاری، دولت انگلستان و دولت امپراتوری هندوستان. در صفحات این کتاب، پژوهشگر با ارائه سندهای سیاسی، همچون پیمان‌نامه‌ها، نامه‌های تاریخی و فرمان‌های تاریخی می‌کوشد روند این تجزیه را به تصویر بکشد.
نام گفتارهای کتاب به این شرح است: 1ـ ایران در چالش با چهار قدرت بزرگ 2ـ برآمدن نادر: بازسازی دولت فراگیر ملی 3ـ آقامحمدخان: دوباره‌سازی دولت فراگیر ملی 4ـ نبردهای روسیه علیه ایران 5 ـ ایران در پی متحدان 6 ـ پایان بدفرجام «اتحاد»، تجزیه بخش‌هایی از قفقاز 7 ـ تلاش سیاسی در راه بازگشت سرزمین‌های اشغالی 8 ـ میان دو جنگ 9 ـ تجزیه سرتاسر قفقاز. بخشی با نام «پیوست» در پایان کتاب آمده که در آن سی و یک سند سیاسی به کتاب پیوست شده است؛ از راهبرد (وصیت‌نامه) پتر تا عهدنامه‌های سیاسی میان ایران و دولت‌های بیگانه تا متن قراردادهای ننگین گلستان و ترکمانچای و نامه‌های تاریخی شاهان ایران به مردمان قفقاز. کتاب «تجزیه قفقاز» در 374 صفحه و با بهای 6900 تومان از سوی انتشارات سمرقند منتشر شده است.