برگرفته از ماهنامه خواندنی شماره 65 - رویه 34
دكتر هوشنگ گنجه‌ای
زبان آسی، یکی از زبان‌های نوین ایرانی است و با زبان‌های خوارزمی و سغدی و نغیابی، بسیار نزدیک است.
زبــان آسی، دارای دو گــویـش « ایــرونی» و « دیگوری» است. گویش « ایرونی» پایۀ زبان ادبی آسی است و بیش‌تر آس‌ها، به این گویش، سخن می‌گویند. گویش دیگوری، به نظر می‌رسد که دیرین‌تر از گویش ایرونی است. به گفتۀ دیگر، رابطه میان گویش ایرونی و گویش دیگوری، مانند رابطۀ زبان فارسی نو (فارسی امروزی) با فارسی میانه (پهلوی) است.
آس‌ها، در دو سوی کوه‌های قفقاز، یعنی آسیا و اروپا، زندگی می‌کنند و آس‌ها، از وابستگان بسیار نزدیک تباری ایرانیان‌اند، آس‌های جمهوری آسی (اوستی شمالی)، به خود « ایر» و به کشورشان « ایرستان» می‌گویند. آس‌های استان آسی (اوستی جنوبی) به خود «دیگور» و به گویش خود «دیگوری» می‌گویند.
« ایر»، نامی است کهن و یادآور دوران حضور ایرانیان در ایران‌ویج در 10762 پیش از میلاد مسیح (11383 بیش از هجرت پیامبر از مکه به مدینه) که « ایران»، از آن نام است. چنان‌که ایرلند(Irland) نیز از همین ریشه است و «ایروان» نیز از همین دست است. « آس»، نامی است که دیگران به این مردم داده‌اند.
پیش از جنگ‌های روسیان علیه ایرانیان و تحمیل قرارداد باطل گلستان، سرزمین آس‌ها که مرکز آن «اوسطی‌شهر» (به اصطلاح آن روزگار) بود، از ایران جدا کرده شد. امروزه اوسطی‌شهر را «ولادی قفقاز» می‌نامند.
به دنبال سیاست «تبرتقسیم» استالینی، سرزمین آس‌ها نیز، دست‌خوش تجزیه شد و به دو بخش اوستی شمالی و اوستی جنوبی تقسیم شد. اوستی شمال به عنوان یک جمهوری خودمختار، به خاک اصلی روسیه پیوند زده شد و اوستی جنوبی به عنوان یک استان خودمختار، ضمیمۀ جمهوری گرجستان گردید. گرچه به دنبال یورش نظامی اخیر روسیه به گرجستان، بخش جنوبی سرزمین آس‌ها نیز، به اشغال روسیان درآمده است.
روسیان، پس از سلطه بر سرزمین ایرانی قفقاز و نیز سرزمین‌های ایرانی خوارزم و فرارود، دست‌اندکار، بریدن پیوندهای آنان بادیگر ایرانیان برآمدند. آنان نخست، از خط آغاز کردند. در این راستا، خط همۀ مردمان مسلمان قفقاز و خوارزم و فرارود را که خط زیبای فارسی بود، از آنان گرفتند و الفبای خشن و زشت خود را جانشین آن کردند. در این راه، تا آن‌جا که توانستند، کتاب‌های موجود به خط فارسی را در آتش خشم خود سوزاندند و در آب تعصب خود، شستند و از میان بردند.
در مرحلۀ دوم، دست به فارسی‌زدایی زدند و به‌ویژه در دوران استالین، با ایجاد واحدهای تصنعی و حاکم گرداندن اقلیت‌های بیابان‌گرد و ضدایرانی. نمونۀ بارز آن، ایجاد جمهوری‌ای به نام ازبکستان است. در این جمهوری، سرزمین‌های بخارا و سمرقند را که «مهد» زبان فارسی‌اند، زیر چنگ اقلیت ازبک، قرار داده شد.
پیرو این سیاست، روسیان، خط آس‌ها را نیز دگرگون کردند. از این‌رو، در سال 1798 میلادی (1177 خورشیدی)، مبلغان روسی برای زبان آسی، خطی براساس خط اسلاوی کلیسایی، درست کردند. سپس روسیان، برای زبان اسی، خطی براساس خط رسمی روسی درست کردند. سپس یک به اصطلاح دانشمند روس به نام میلر (Miller)، برای این «خرگوش آزمایشگاهی» خطی بر پایۀ خط لاتین درست کرد. سپس در سال 1938 میلادی (1317 خورشیدی) در دوران سلطۀ مطلقۀ استالین، خط دیگری برای آن‌ها درست کردند که همان خط روسی امروزی زبان «ایرونی» است.
چنان‌که گفته شد، روسیان همه یادمان‌های نوشتاری آس‌ها را نابود کردند، به‌گونه‌ای که امروزه، حتا یک کتاب یا نوشتار از آنان به خط نیاکان به جای نمانده است.
زبان ایرونی، چنان که گفته شد، یکی از زبان‌های ایرانی است و از این رو، با فارسی امروزی نیز نزدیکی‌های بسیاری دارد. البته در گذشته‌ای نه چندان دور، یعنی پیش از سلطۀ روسیان بر این منطقه، فارسی رواج کامل داشت و واژگان روسی که امروز در این زبان به گوش می‌خورد، به هیچ‌وجه وجود نداشت.
چندین فرمان از فتحعلی‌شاه قاجار به بزرگان، ریش‌سفیدان و کدخدایان «اوسطی‌شهر» در دست است که به آنان همانند مردم چچنه (چچن‌ستان)، «قبارتی» (کاباردین – بالکارستان)، دستور بیرون راندن روسیان را از گرجستان صادر کرده بود.
بر اثر قرارداد باطل شدۀ گلستان، چهارده ایالت، ولایت، خان‌نشین و اولکای قفقاز، افزون بر بخش‌هایی از سرزمین تالش، از کف دولت و ملت ایران برون رفت. دو ایالت دیگر، به اضافۀ بخش‌های باقی‌ماندۀ قفقاز نیز به چنگ روسیان افتاد. مجموع این هفده ایالت، ولایت، خان‌نشین و اولکا هستند که مردم ما، از آن به عنوان هفده شهر قفقاز نام می‌برند در فصل دوم قرارداد گلستان، نام ایالت‌ها، ولایت‌ها، خان‌نشین‌ها و اولکاهای قفقاز که به تصرف روسیان درآمده بود، به شرح زیر است:
ولایات قره‌باغ و گنجه... و اولکای خوانین‌نشین شکی و شیروان و قبه و دربند و بادکوبه هر جا از ولایت طالش را با خاکی که الان در تصرف دولت روسیه است و تمامی داغستان و گرجستان و محال شوره‌گل و آچوق باشی و گروزیه [گروزنی/ چچن‌ستان] و منگریل و آبخاز و تمامی اولکا و اراضی که در میانه قفقاز و سر حدات معینه‌الحالیه بوده و نیز آن‌چه از اراضی و اهالی قفقاز الی کنار دریای خزر متصل است، مخصوص و متعلق به ممالک ایمپریه روسیه می‌داند.
پهنۀ جمهوری خودمختار آس‌شمالی (اوستی‌شمال)، هشت هزار کیلو مترمربع و جمعیت آن، برابر با فرجامین سرشماری (2005 میلادی/ 1384 خورشیدی)، هفتصد و چهار هزار و چهارصد تن می‌باشد. پایتخت آس‌شمالی، شهر ولادی قفقاز (اوسطی‌شهر) با 316 هزار جمعیت است.
پهنۀ استان خودمختار آس (اوستی جنوبی)، 3900 کیلومتر مربع می‌باشد و جمعیت آن بر پایۀ سرشماری سال 2003 (آخرین سرشماری)، هفتاد هزار نفر می‌باشد. پایتخت آن، شهر چخین والی است که 41 هزار تن جمعیت دارد.