دکتر هوشنگ طالع
آلان‌ها ( آرا‌ن‌ها / ایران‌ها ) از تیره‌های ایرانی نژادند که در دوران اشکانیان (کمابیش یک‌صد سال پیش از میلاد مسیح )، سرمت‌ها (سارامات‌ها / سلم‌ها ) را از مصب رود « دن » بیرون راندند. سپس آلان‌ها، بر سر دست‌یابی برآبخست‌مان کریمه با امپراتوری روم وارد نبرد شدند؛ اما(1) در سالهای 375-370 میلادی ، هون [ خیون ] ها در کرانه‌ی نهر ایدیل ( ولگا ) [ اتل ] به آلان‌ها تاختند و غلبه یافتند.
رومیان، آلان‌ها را « آلانی » ( آرانی / ایرانی ) ، بیزانسی‌ها ، آنان را « آسی‌اوی / Asioi » ( آسیایی ) می‌نامیدند. آس‌ها و آلان ها هردو ایرانی تبارند و شاید رفته رفته نام آس جایگزین آلان شده است. ابوریحان بیرونی در نوشته‌های خود، از آس‌های نشسته برکرانه‌ی دریای کاسپیان / مازندران یاد می‌‌کند.
آلان‌ها پس از شکست از خیون‌ها ( هون‌ها ) به سوی باختران رانده شدند. گروهی از آنان در اتحاد با « واندال »ها ( نام استان آندولوزیا / آندلس در اسپانیا ، هنوز به‌نام آن‌هاست ) درشمال افریقا امپراتوری واندال ـ آلان را بنیاد نهادند. گروهی نیز به کوه‌های شمال قفقاز پناه بردند که امروزه به نام آس ( اوست ) نامیده می‌شوند . گروهی نیز راه غرب پیموده و پس از گذر از تنگه‌ی کرج [ کرش / کرچ ] در شبه‌جزیره‌ی کریمه جا گرفتند .
گفته شده است پس از استیلای مغولان ، واژه « آس » به جای « آلان » در منابع خاوری گسترش پیدا کرده است ( 2 ) .
ابن بطوطه در سال 753 مهی (73 خورشیدی / 1352 میلادی ) از شهر سرا پایتخت امپراتوری پیشین اردوی زرین بازدید کرده است، مسلمانان این شهر را همگی از « آس » ها می‌داند (3 ) .
خان‌های قبچاق معروف به اردوی زرین (golden Horde ) یکی از چهار ایالت مهم امپراتوری مغولان بود. سپس اردوی زرین به دو اردوی آبی و سپید بخش شد . اردوی سپید مهم‌تر بود و از دن و ولگا و کیف تا قفقاز و دریاچه‌ی خوارزم و خیوه امتداد داشت .
ابن بطوطه در باره‌ی شهر سرا مینویسد : (4 )
شهر سرا از زیباترین و بزرگترین شهرهای دنیاست که در زمین هموار ی واقع شده [است ] و جمعیت آن به قدری زیاد است که شهر باهمه‌ی وسعت ، به نظر تنگ می‌نماید ... در شهر سرا ، سیزده مسجد جامع برای نماز جمعه هست که یکی از آنان خاص شافعییان است . شمار مساجد دیگر بسیار زیاد است . مردم این شهر از طایفه‌‌‌های مختلفند. سکنه اصلی از مغولان می‌باشند که حکومت نیز در دست آنان می باشد و برخی به دین اسلام در آمده اند . طوایف دیگری که در این شهر سکونت دارند، عبارتند ار آس‌ها که مسلمان اند ، قبچاق‌ها و چرکس‌ها و روس‌ها و رومی‌‌‌‌ها ، همه مسیحی اند . هر طایفه در محله علیحده می‌نشیند .
بدین‌سان در می‌یابیم که شمار آس‌ها چندان بوده است که دارای سیزده مسجدجامع بوده‌اند.
هم چنین ابن بطوطه از بزرگان فارسی زبان در کریمه خبر می‌دهد : ( 5 )
قرم شهر بزرک و زیبایی است که در قلمرو سلطان محمد اوزبک خان می‌باشد و از طرف او امیری به نام تلک‌تیمور در آن‌جا حکومت میراند ... منزل ما در خانقاه شیخ‌‌زاده خراسانی بود ... مقصود شیخ مظفرالدین « ماالدخن » بود ولی چون لهجه‌ی عجمی دارد آن را به صورت « ماالدهن »گفته بود ..
ابن بطوطه در دنباله‌ی سفر در کریمه به شهر ازاق می‌رسد . او مینویسد : ( 6 )
شهر ازاق بر ساحل دریا واقع شده و ساختمان‌های خوب دارد و جنواییها و دیگران بری تجارت بدان‌جا می‌آیند . چون نامه‌ی امیر تلک‌تیمور به امیر شهر محمد خواجه خوارزمی رسید به استقبال من آمد ... در مراسم پذیرایی امیر آزاق پس ازغذا ، قاریان با آوای خوش به قرائت پرداختند ... آن‌گاه تصنیف های دیگری به فارسی و ترکی ساخته شده بود و آن را « ملمع » می‌نامیدند ، خواندند .
استاد فیروز منصوری در باره‌ی ریشه‌های گسترش زبان فارسی در آبخست‌مان کریمه (قریم / قرم ) مینویسد : (7)
علاوه بر وجود و اسکان اقوام ایرانی تبار « آس » در شهرها ، بی‌‌شک باحکومت سلجوقیان روم در آن کشور هم رابطه‌ی تنگاتنگ داشته است ... سلاجقه‌ی روم مروج زبان فارسی بوده اند .
در این باره جواد هیات مینویسد : (8)
قدیمی ترین آثار و نوشته‌های باقی مانده در آناطولی [ آناتولی ] مربوط به قرن 13 میلادی [هفتم خورشیدی] است . در این قرن هم زبان نوشته های دولت سلاجقه و زبان کتبی و ادب و عرفان منطقه ، فارسی بود .
وی در جای دیگر مینویسد : (9)
سلاجقه زبان فارسی را زبان رسمی و ادبی خود قرار دادند و نویسندگان و شعرای ترک‌زبان هم آثار خود را به عربی یا فارسی نوشتند .
از سوی دیگر : (10)
در اواخر قرن هفتم هجری ، زبان فارسی در شبه‌جزیره کریمه و دشت قبچاق به‌چنان رواج و رونق رسیده بود که میسیونرهای ایتالیایی برای استفاده بازرگانان جنوایی و تبلیغ دین مسیحی در بین مردم محل ، فرهنگ معروف به « کودکس کومانیکوس » را به سه زبان لاتینی ، فارسی و ترکی ، تدوین و تنظیم کردند .
کودکس کومانیکوس در سال 1303 میلادی ( 682 خورشیدی ) تنظیم گردیده است و پس از لغت نامه فرس اسدی ، دیرین ترین واژه‌نامه‌ی فارسی است . این واژه‌نامه ، به زبان های روسی ، انگلیسی ، آلمانی و فرانسه برگردانده شده است .
حضور تیره‌های ایرانی تبار در آبخست‌مان ( شبه‌جزیره ) کریمه هم چنان تا سلطه‌ی روسیان براین سرزمین پررنک و نمایان بود . بافروپاشی اردوی زرین و نیز اردوی سپید ، دوران حکومت خان های کریمه فرارسید . دراین دوران : (11)
ترکان قپچاق و آناتولی ، اقوام آس و اهالی فارسی زبان آن‌جا را مطابق آن‌چه در ماورالنهر [خوارزم و فرارود ] و آناتولی مرسوم بود « تات » نامیدند و از این بعد « تات ایلی » و « تات بیگ‌لری » در کریمه شهرت یافتند .
در سال 822 خورشیدی ( 845 مهی / 1443 میلادی ) حاجی‌گرای در شبه‌جزیره‌ی کریمه اعلام استقلال کرد و با یاری امیر تیره‌‌‌‌‌ی نیرومند « شیرین » توانست به‌فرمانروایی برسد . حاجی‌گرای‌‌‌‌‌خان برای مبارزه و بیرون راندن جنواییها که در منطقه‌ی « کفه » دارای نیرو و استحکامات بودند ، در سال (858مهی / 1454 میلادی ) از سلطان محمد فاتح که به‌تازگی‌ها امپراتوری روم شرقی را برافکنده بود ، درخواست یاری کرد . سلطان‌محمد کمابیش 50 فروند کشتی جنگی به یاری وی فرستاد و خان نیز با 6000 سوار از راه خشکی ، هم‌زمان دژ کفه را مورد یورش قرار دادند . به‌دنبال پیروزی ، جنواییها باپرداخت خراج سالانه به سلطان و خان ، در منطقه ماندگار شدند ؛ اما : (12) حاجی گرای در سال 845 خورشیدی (871مهی / 1467میلادی ) در گذشت و بر سر حکومت دشت قپچاق و کریمه بین فرزندان او اختلاف افتاد .
در این موقع در تات ایلی « امینک » فرزند میرزامامک ، امیرایل بزرگ و قدرت‌مند شیرین ، نفوذ و اعتبار کامل داشت . باحمایت امینک ، منگلی‌گرای به مقام خانی منصوب شد .
چندسال بعد ، امینک برای بیرون راندن جنواییها از کریمه ، سلطان محمد فاتح را دعوت به‌هم‌کاری کرد . وی نیز در سال 854 خورشیدی (880 مهی / 1475 میلادی ) نیروهای به یاری امینک برای بیرون راندن جنواییها به کریمه فرستاد . حکومت عثمانی پس از پیروزی با منگلی‌گرای پیمان همکاری نظامی بست . از این تاریخ ، خان نشین کریمه ، بدل به‌یکی از قدرت ها وابسته به امپراتوری عثمانی گردید .
چنان که گفته شد آلان‌ها ( آران / ایران ) ها از تیرهای ایرانی تبار می‌باشند . زکی ولیدی طوغان ( پژوهنده ترکیه‌ای ) زیر عنوان « آلان » در دایرة المعارف اسلامی چاپ اسلامبول ، مینویسد : (13)
آلان‌ها منشا و ملیت ایرانی داشتند كه بنا به نوشته‌ی مروج الذهب مسعودی و کتاب خطی « العریسه » موجود در کتاب‌خانه‌ی فئواد کپرلو ، آلان‌ها در قرون ظهور اسلام به واسطه‌ی بروز قحطی از کرانه‌های اوزبوی [ مزد بست ] خوارزم کوچ کردند و به منطقه‌ی خزر آمدند ... آلان ها را آس هم می‌نامند .
در سده‌های دوم تا هفتم خورشیدی ( هشتم تا سیزدهم میلادی ) آس‌ها در کرانه‌های ولگا ( اتل / ایدیل ) مستقر بودند و جمعیت مسلمان این منطقه را تشکیل می دادند .
هم چنین شمس الدین دمشقی در کتاب « نخبه‌الدهر » از تیره‌های آس که در کنار رود اتل سکونت دارند ، یادکرده است و افزوده است که این مردمان دارای نفوذ زیادی از نظر اقتصادی و سیاسی در امپراتوری اردوی زرین دارند .
البته باتید بدانیم که شهر آسترخان یا به گفته‌ی درست « آستاراگان » ، نام خودر از آس‌ها گرفته است .
آن‌گونه که دیده شد ، ابن بطوطه در توصیف شهر سرا در کریمه از آس ها نیز به عنوان ساکنان مسلمان آن‌جا سخن گفته است . باید دانست که : (14)
از اصیل زادگان معروف آس ، شخصی به نام شیرین ، قبیلهی بزرگ و معروف شیرین را تشکیل داد . این قوم در امور سیاسی و حیات اجتماعی امپراتوری اردوی زرین و خان‌های کریمه ، نفوذ فوق العاده داشتند .
در دایرةالمعارف اسلامی چاپ اسلامبول زیر عنوان کریم ( KIRIM ) نوشته‌ی » میرزابالا می‌خوانیم : (15)
در زمان اردوی زرین در قسمت‌های ییلاقی شبه‌جزیره‌ی کریمه ، آلان ها و گوت ها سکونت داشتند و اهالی محل [ بومی ] محسوب می‌شدند . در نیمه‌ی نخست سده‌ی پانزدهم میلادی ، مشهور ترین ایل کریمه ، قبیله شیرین بود که شیرین بیگ آن را تشکیل داد و قبایل اطراف ولگا را هم به‌سوی خود جذب کرد . بعد از نیم قرن مامک میرزا ریاست ایل را داشت . حاجی‌گرای با پشتیبانی قبیله شیرین ، مقام و قدرت آبا و اجدادی را در کریمه به دست آورد و حکومت مستقل تشکیل داد .
حاجی‌گرای پس از استقلال ، فرمانروایی شهر کفه و گمرک آن نیز را به مامک و قبیلهی شیرین واگذار کرد . این همان بندرگاهی است که ابن بطوطه در آن 200 کشتی جنگی و مسافری دیده بود واز آن به‌عنوان یکی از بندرهای مهم جهان نام برده است . (16 ) .
از آغاز بنیان‌گزاری خان‌نشین کریمه تا فروپاشی آن در سال 1162 خورشیدی ( 1783 میلادی ) ، قبیلهی شیرین ، نیرومنـدتـرین قبیلهی کریمه بود : (17)
بدون موافقت امیر این قبیله ، کسی به‌خانی انتخاب نمی‌شد و دولت عثمانی بی‌اطلاع امیر مزبور ، هیچ اقدامی نمی‌کرد . فقط طایفه‌ی شیرین با اقوام و تیره خان کریمه ، حق ازدواج داشتند . به رییس قوم شیرین امیر کبیر اطلاق می شد .. در سال 903 خورشیدی ( 930 مهی / 1524 میلادی ) بعد از مرگ محمد‌گرای ، با نظر و انتخاب مامیش بیگ رییس ایل شیرین ، سعادت گرای به خانی منصوب شد .
از آغاز بنیان گذاری خان‌نشین کریمه ، روسیان درپی اشغال دشت قپچاق و آبخست‌مان کریمه و سرزمین های حاصل از فروپاشی امپراتوری اردوی زرین بودند . روسیان در زمان فرمانروایی « ایوان مخوف » موفق شدند با اشغال بسیاری از سرزمین های پیشین امپراتوری اردوی زرین در کنار رود اتل ( ایدیل / ولگا ) و نیز بندر آستاراگان ( آسترخان ) ، خود را به کرانه‌های دریای مازندران برسانند .
با پیروزی کاترین امپراتریس روس برعثمانی ، برپایه‌ی قرارداد 1774 میلادی ( 1153 خورشیدی) ، شهر تاریخی آزاق به چنگ روسیان افتاد . کمابیش ده سال بعد ، روسیان توانستند بر سر تاسر کریمه مسلط گردند :(18)
تجاوزات آن دولت به مناطق قفقاز و گرجستان و شیروان و سایر سرزمین های ایران ، از این پیروزی کاترین دوم [ بر عثمانی ] اساس گرفت و ادامه یافت .
در این میان ، تنها علمای کریمه و بیگ‌های شیرین تا آخرین نفس ایستادگی کردند و مبارزه را ادامه می‌دادند .
پی‌نوشت‌ها :
1ـ مطالعاتی در باره‌ي تاریخ ، زبان و فرهنگ آذربایجان ـ ر 236
2 ـ سفر تاورنیه ـ ر 598
3 و 4 ـ سفرنامه ابن بطوطه ـ ر359
5 ـ همان ـ رر 361 ـ 360
6 ـ همان ـ ر 365
7 ـ مطالعاتی در باره ... ـ ر 238
8 ـ سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های ترکی ـ ر 119
9 ـ همان ـ 172
10 و 11 ـ مطالعاتی در باره‌ي ... ـ ر 239
13 – Togan, Z.V. “ Alan” Islam Ansicolopedci , Cilt: 1
14 – Ibid
15 – Mirza Bala” Kirim” Islam Ansiolopedici , cilt : 6
16 ـ سفرنامه ابن بطوطه ـ ر 360
17 و 18 ـ مطالعاتی در باره‌ی ... ـ ر 246