ایران پژوهی

ایرانیان اولین بهره‌گیران از نیروی باد

برگرفته از ماهنامه خواندنی شماره 72، رویه 32-34

ه. خشایار

 

پیشگفتار:

در بیشتر کتاب‌های مربوط به عالم سیاست، بحث پیرامون اشکال حکومت، با گفت‌وگوی داریوش هخامنشی و ویژگانش در مورد شکل‌های گوناگون حکومت آغاز می‌گردد. در بررسی تاریخی پیرامون بهره‌گیری از نیروی باد نیز در همه‌ی کتابهای مربوط به «انرژی باد» با صراحت به این نکته اشاره شده است که اولین آسیابهای بادی وسیله‌ی ایرانیان در سیستان ساخته شده.

امروزه، هنوز تعدادی از این آسیابها به صورت مجموعه در سیستان و جنوب خراسان، به چشم می‌خورند، اما چون کاربرد اقتصادی خود را از دست داده‌اند، روز به روز از شمار آنها کاسته می‌شود.

درست است که این آسیاب‌ها، جنبه‌ی اقتصادی خود را از دست داده‌اند؛ اما امروز دارای جنبه‌ی دیگری هستند. این جنبه عبارت است از قدمت و در نتیجه دارای ارزش والایی از دیدگاه ایرانگردان و جهانگردان می‌باشند.

امروزه در کشور هلند، آسیاب‌های بادی معروف به «هلندی»، یکی از جاذبه‌های اساسی جهانگردی کشور مزبور است و حتی یکی از نمادهای کشور مزبور به شمار می‌رود.

آسیابهای بادی ایران، افزون بر آن که می‌توانند به عنوان یک جاذبه‌ی جهانگردی و ایرانگردی به کار آیند، در تاریخ شگردشناسی (تکنولوژی) نیز دارای جایگاه والایی هستند. از این روی شایسته است تا دیر نشده، نخبه‌ی این آسیابها به عنوان آثار تاریخی و یا باستانی (بر پایه‌ی قدمت) به ثبت آثار ملی رسیده مورد حمایت قرار گیرند.

از سوی دیگر شایسته است که سازمان انرژی‌های نو، مجموعه‌ای از این آسیاب‌ها را خریداری کرده با پیروی از اصل «عدم تراکم امور اداری» مرکز پژوهش‌های مربوط به انرژی باد را به یکی از این مجموعه‌ها منتقل نمایند.

آسیاب‌های بادی ایرانی

در دوردست‌های تاریخ، انسان با ساختن آسیاب‌های آبی برای آرد کردن غله‌ای که از آن نان می‌پخت، اولین گام را در راستای بهره‌گیری از نیروهای طبیعی برداشت. پیش از ساخت آسیاب‌های آبی، انسان برای آرد کردن گندم، متکی به نیروی بازوان خود و یا نیروی « دام» بود.
پس از ساخت آسیاب‌های آبی، ایرانیان توانسته بودند در کنار اختراع چرخ(1)، گام دیگری در راستای شناخت ژرف‌تر شگردشناسی (تکنولوژی) بردارند. البته آشکار نیست که اختراع چرخ پیش از اختراع آسیاب‌های آبی بود یا برعکس؛ اما به هر حال، میتوان پنداشت که اختراع یکی بر اختراع دیگری، تاثیر زیادی داشته است.
واژه آسیاب، از دو بخش « آس» و « آب» درست شده است. آس در فارسی به معنای نرم کردن دانه به زیر سنگ است.2
در فرهنگ معین، زیر واژهای آس، آمده است: « دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده و سنگ زیرین در میان میلی آهنین و جز آن از سوراخ میان سنگ زیرین در گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی یا ستور یا باد یا آب یا برق و یا بخار، چرخد و حبوب و جز آن را خرد کند و آرد سازد.»
در آغاز، انسان از نیروی بازوان خود برای آرد کردن غله یاری میگرفت. در نتیجه، « ... باید دست- اس ابتدایی‌ترین وسیله‌ی آرد کردن باشد که همه‌ی نیروها از تن آدمی نشات می‌گرفت....». پس از آنکه انسان دام را به کار گرفت، در برخی نقاط ایران، اصطلاح « خرآس» پدید آمد.3  از آنجا که در این گونه آسیاها، بیشتر از نیروی «خر» استفاده می‌شد، آسیاهایی که به نیروی شتر یا گاو یا اسب هم به حرکت در میآمدند، « خرآس» می‌نامیدند. از این گونه آسیاها تا این اواخر برای گرفتن روغن از دانه‌های روغنی استفاده می‌شد که اصطلاح «عصاری» و «اسب عصاری» از آن است. در یزد از این آسیاها با بهره‌گیری از نیروی شتر برای ساییدن «حنا» استفاده می‌شد که بدان «مازاری» میگویند. این آسیاها که تا چندی پیش با نیروی شتر می‌گردید و اکنون نیروی برق، جانشین نیروی دام شده است.
روزگار بهره‌گیری از نیروی باد، روشن نیست. اما به گواهی همه‌ی محققان داخلی و خارجی، ایرانیان اولین ملتی بودند که باد را مهار کرده و از آن به عنوان محرکه‌ی آسیاب و چرخ چاه بهره گرفتند.4

به جرات می‌توان گفت که همزمان با موفقیت بزرگ انسان در زمینه‌ی شگردشناسی، تبدیل حرکت یک سویه‌ی آب به حرکت چرخشی، ایرانیان توانستند از نیروی باد برای به حرکت درآوردن سنگ آسیاب و بیرون کشیدن آب از چاه، بهره جویند. بی‌گمان، اولین آسیاب‌های بادی در منطقه‌آی از سیستان (سکستان) تا قهستان (کوهستان) و در چند هزار سال پیش، ساخته شده‌اند.5

سرزمین سیستان و دشت خواف و دشت زوزن، دارای باد معروف 120 روزهای است که به طور قطع همین امر، مردم منطقه را به فکر بهره‌گیری از این نیرو انداخته و موجب اختراع آسیای بادی در دور دست تاریخ در این بخش از سرزمین ایران، شده است: «... در سیستان بادهای تابستان به نام باد 120 روزه وجود دارد که سرعت آن گاهی تا 120 کیلومتر در ساعت می‌رسد.»6

«... بادهای هرات از اردیبهشت ماه تا امردادماه جریان دارد. می‌توان فرض کرد که مبدا وزش مزبور از پامیر است که نخست در سر حد ایران و افغانستان ظاهر می‌شود و سریعترین جریان آن در سیستان است. همین باد درفروردین 1284 (خورشیدی) با سرعت دقیقه‌آی 6218 متر می‌وزیده است. عقیده بعضی از علما این است که سرعت همین باد علت اختراع آسیای بادی در ایران است.» 7

«... در سال 1905، گروهی از افسران انگلیسی برای تحدید حدود ایران و افغانستان که در منطقه بودند، گزارش دادند که 16 روز از ماه مه، باد با سرعتی برابر با 140 کیلومتر در ساعت در وزش بود. پس از چهار روز در اثر شدت باد،دویست راس شتر گروه به هلاکت رسیدند. 8

چنان‌چه اشاره شد، ساخت اولین آسیاب‌های بادی در ایران به هزارهای پیش از میلاد می‌رسد. اما از آنجا که اسناد، مدارک و نوشته‌های ملت ما در یورش بیابان‌گردان از میان برده شد، متاسفانه اکنون نوشتاری در این مورد از دوران باستان در دست نداریم.

اولین بار در نوشته‌های «مسعودی» به آسیاب‌های بادی ایرانی اشاره می‌شود. او می‌نویسد: «... عمر اجازه نمی‌داد که هیچکس از عجمان وارد مدینه شوند. مغیرهبن شعیر بدو نوشت، من غلامی دارم که نقاش و نجار و آهنگر است و برای مردم مدینه سودمند است.9  اگر مناسب دانستی اجازه بده او را به مدینه بفرستم و عمر اجازه داد. مغیره روزی دو درهم از او می‌گرفت. وی ابولولو10 نام داشت و مجوسی و از اهل نهاوند بود و مدتی در مدینه ببود. آن گاه پیش عمر آمد و از سنگینی باجی که به مغیره می‌داد شکایت کرد. عمر گفت: چه کارها می‌دانی. گفت: نقاشی، نجاری و آهنگری. عمر گفت: باجی که می‌دهی در مقابل کارهایی که میدانی زیاد نیست و او قرقرکنان برفت. یک روز دیگر از جایی که عمر میگذشت نشسته بود. عمر بدو گفت: شنیده‌ام گفته‌ای اگر بخواهم آسیابی می‌سازم که با باد بگردد. ابولولو گفت: آسیابی برای تو می‌سازم که مردم از آن گفت‌وگو کنند و چون برفت، عمر گفت این برده مرا تهدید کرد.11

صاحب تاریخ سیستان می‌نویسد: «... و دیگر آسیا چرخ کنند تا باد بگرداند و آرد کند و به دیگر شهرها ستور باید، یا آسیا آب یا به دست آسیا کنند. و هم از این چرخها ساخته‌اند تا آب کشد از چاه به باغ‌ها و به زمین که از آن کشت کنند... و  همچنین بسیار منفعت از باد برگیرند...» 12

در اصطلاح، آسیاب‌های بادی ایرانی را، آسیابهای بادی با محور عمودی می‌نامند. اصطلاح «افقی» مربوط به سطح چرخش پره‌ها است. در حالی که محور آن عمودی است. در این گونه آسیاها، سنگ زیرین آسیا وسیله‌ی محور عمودی بر روی سنگ زیرین که ثابت است، میچرخد.

نوته بار Notebaar، پژوهشگر نامدار هلندی که تحقیقات ژرفی پیرامون آسیابهای بادی انجام داده است، می‌نویسد: «... طرز ساخت آسیاب‌های بادی سیستان، بدین گونه است. در آغاز یک برج بلند، مانند یک مناره می‌سازند. ساختمان آسیاب دارای دو بخش است. در بخش پایین، سنگ‌های آسیاب قرار دارند که در اثر چرخش سنگ زیرین، غلات را آرد می‌کند. در بخش بالا، چرخی قرار دارد که وسیله‌ی باد به حرکت در می‌آید. در اثر حرکت چرخ، محور آن، سنگ زیرین آسیاب را به چرخش در می‌آورد.

پس از پایان این بنای دو اشکوبه، سیستانی‌ها چهار شکاف در دیوار ایجاد می‌کنند. این شکافها بسان شکاف‌های تیراندازی در برج‌ها و باروها می‌باشند. شکاف‌ها روبه درون، تنگ‌تر می‌شوند. باد از میان این شکافها با نیروی بسیار به درون می‌وزد. بسان بادی که از دم آهنگری خارج می‌شود...» 13
باید یادآور شد که شکاف‌های قیفی شکل که از نظر پژوهشگر هلندی باعث شدت جریان باد می‌گردد، درست نیست. و عنوان کردن این مساله، خلاف اصول شناخته شده‌ی علمی است. آیا امکان دارد که ایرانیان طی سده‌های دراز، یک اشتباه را تکرار می‌کردند. آیا امکان دارد که تنگ شدن شکاف به سوی داخل، دلایلی دارد که در بحث انرژی نمیگنجد؟

آسیاهای بادی، رفته رفته از ایران به دیگر کشورها راه یافتند. به جرات میتوان گفت که آسیاهای بادی ایرانی از راه حکومت مسلمانان در « آندلس» به قاره‌ی اروپا برده شده است و همچنین در اثر جنگهای صلیبی، اروپاییان این هدیه را نیز همراه با هدیه‌های دیگر به خانه بردند.

گرچه این گونه آسیاب‌ها در قاره‌ی اروپا وسیله‌ی آسیابهای بادی با محور افقی (یا آسیاب‌های معروف به هلندی) که دارای بازده بهتری بود، از صحنه بیرون رانده شدند؛ اما این گونه آسیاب‌های بادی ایرانی تا قرن نوزدهم هنوز در کشور لهستان وجود داشته‌اند. 13

در سده‌ی دوازدهم میلادی، اروپا با انفجار جمعیت روبه‌رو شد. در دشتهای پهناور این قاره، امکان بهره‌گیری از نیروی آب برای گرداندن آسیاها، کافی نبود. از این رو در برخی نقاط، تنها راه آسیاب کردن غلات، بهره‌گیری از نیروی دام یا آسیاب‌های دستی بود. از این رو بهره‌گیری از نیروی باد، راهگشای مساله بود.
با وجود ساختمان ساده، آسیاهای بادی با محور عمودی، از بازده اندکی برخوردار بودند. از این رو، برای اولین بار در 1180 میلادی (559 خورشیدی)، اولین آسیاهای بادی با محور افقی که دارای بازده بیشتری بودند در کرانه‌های شمالی فرانسه (کرانه‌های دریای مانش)، ساخته شدند. به تدریج این آسیابها به دلیل بازده بالاتر نسبت به آسیابهای بادی افقی جای خود را در سرتاسر قاره‌ی اروپا باز کردند.

این گونه آسیاها، سرانجام در درازای حدود چهار سده، در سرتاسر اروپا رواج یافت و بدینسان در 1580 میلادی (959 خورشیدی) به کناره‌های غربی دریای سیاه رسید. 14

همچنان اشاره شد، تا زمان جایگزین شدن نیروی بخار و سپس نیروی برق به جای نیروی آب، دام، دست و باد، در کنار آسیاهای بادی هلندی، آسیاهای بادی ایرانی ( با محور عمودی) نیز هنوز در بخشهایی از اروپا، به کار بودند. از آن جمله، همچنان چه اشاره شد تا قرن نوزدهم در کشور لهستان.

 

اما در ایران
با وجودی که از تعداد این آسیاها به شدت کاسته شده است، اما هنوز در بخشهایی از خراسان و سیستان وجود دارند.
« سون هدین» Seven Hedin سوئدی که در اواخر سده‌ی نوزدهم میلادی مسافرتی به کویرهای ایران داشته است، به پدیده‌ی آسیاهای بادی نیز اشاره می‌کند. 15
وی در منطقه‌ی « نه»16، با ردیف‌هایی از آسیاهای بادی برخورد کرده و او آنها را با آن چه در « میگون» دیده بود، مقایسه کرده است.

نویسنده‌ی جغرافیای تاریخی ولایت «زاوه» که چندی پیش از این آسیابها بازدید کرده می‌نویسد: «... در منطقه‌ی پایین خواف و در دشت زوزن، آسیابها در ترکیب ساختمان روستا، جای والایی دارند و بالاتر از همه‌ی در و دیوارها قرار دارند. این آسیابها، هیاتی سخت اصیل و با شکوه دارند و ارزشهای فاخر دوران گذشته را به نمایش می‌گذارند...» 17

اجزای یک آسیاب بادی عبارتند از:
- چرخ و پر، که در اثر وزش باد به گردش درآمده و میله‌ی عمودی را به حرکت درمی‌آورد. چرخ و پره‌ای آسیابهای بادی منطقه‌ی خواف، دارای 48 باهو، 32 پرو و 8 درگاهند.
- تیر آسیاب، که در اثر گردش چرخ و پر به حرکت درمی‌آید. از آنجا که سر دیگر «تیر آسیاب» به سنگ زیرین را به حرکت درمی‌آورد. همچنانکه اشاره شد، سنگ زیرین آسیاب، در جای خود ثابت است.18
- لک‌لکی، چوب کوچکی است که با گردش سنگ زیرین، به جنبش درمی‌آورند.
- دول بره، حرکت لک لکی موجب ارتعاش دول بره (ناودانی) آسیاب می‌گردد و در حرکتی افقی آرام‌آرام گندم را از «پرخور» (مخزن) به حفره‌ی میان سنگ زیرین آسیاب می‌ریزد.

آشکار است که هرچه سرعت باد بیشتر باشد، گردش تیر آسیاب تندتر بوده و فرآیند آن، جنبش تندتر «لک‌لکی» و ارتعاش بیشتر «دولبره» و در نتیجه، گندم بیشتری به سوراخ میانی سنگ رویی آسیاب، سرازیر می‌شود.
دیگر اجزای آسیاب بادی عبارتند از: «کلوسی»، «خرپل»، و «قلندرک». محور چرخ و پر در سوراخی به نام «کلوسی» با «خرپل» مرتبط می‌شود. میل‌های چوبی به نام «قلندرک» حرکت محور را در داخل کلوسی، آسان می‌کند.

2 میلیون لیتر صرفه جویی گازوئیل با هر توربین بادی

راه‌اندازی هر توربین بادی دومگاواتی در کشور با قابلیت تولید 6 میلیون کیلووات ساعت حدود دو میلیون لیتر گازوئیل صرفه‌جویی می‌کند.
به گزارش خبرنگار، مدیرعامل سازمان انرژیهای نو روز گذشته در نشستی خبری به مناسبت برگزاری نخستین همایش ملی بومی‌سازی فناوری‌های انرژی با اعلام این خبر گفت: هم اکنون تولید توربین‌های باری 660 کیلووات در کشور بومی‌سازی شده و ساخت توربینهای دو مگاواتی نیز در پژوهشگاه نیرو در حال انجام است.

یوسف آرمودلی با اعلام جزئیات فرمول جدید خرید برق تجدیدپذیر از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی، برنامه دولت برای مهار نوسان‌های نرخ دلار در صنعت برق را تشریح کرد.

وی با اشاره به عضویت ایران در آژانس بین‌المللی انرژیهای تجدیدپذیر گفت: در حال حاضر بیش از 150 کشور جهان در این آژانس عضویت دارند.
مدیرعامل سازمان انرژیهای نو تصریح کرد: پیش‌بینی می شود تا سال 2020 سهم انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر در سبد انرژی جهانی به بیش از 20 درصد افزایش یابد. این مقام مسئول اظهار داشت: در شرایط فعلی بیش از 100 مگاوات ظرفیت برای تولید انرژی‌های تجدید پذیر در سطح کشور نصب و راه‌اندازی شده است. وی با اشاره به صدور بیش از 12 هزار مگاوات مجوز برای ساخت نیروگاه‌های تجدیدپذیر برای سرمایه‌گذاران بخش خصوصی بیان کرد: همچنین برای تولید هزار مگاوات برق تجدیدپذیر قراردادهای 20 ساله خرید تضمینی برق امضا شده است.

مدیرعامل سازمان انرژیهای نو ایران از تولید سالانه بیش از 300 میلیون کیلووات ساعت انرژی الکتریکی از منابع تجدیدپذیر خبر داد و یادآور شد: این حجم گسترده برق توسط نیروگاه‌های تجدیدپذیر به شبکه سراسری برق کشور تزریق می‌شود. این مقام مسئول با اشاره به افزایش دو برابری خرید برق تجدیدپذیر از سرمایهگذاران بخش خصوصی تبیین کرد: بر این اساس برق پاک در ساعات پیک هر کیلووات 130 تومان و در ساعات کم باری 90 تومان به طور تضمینی از بخش خصوصی خریداری میشود.
آرمودلی با بیان این که مطابق با این فرمول تمامی نوسانهای قیمت دلار و تغییرات وضعیت اقتصادی دیده شده است، تاکید کرد: با توجه به این که برخی از نیروگاههای کشور با فاینانس خارجی ساخته شده اند، خرید برق تجدیدپذیر با نرخ شناور ریسک نوسانهای نرخ دلار را پوشش می دهد. نخستین همایش بومی سازی فناوری‌های نوین انرژی با مشارکت وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت کشور 31 خرداد تا 2 تیرماه سال جاری در مشهد برگزار می‌شود.

 

پی‌نوشت‌ها:

1ـ از مهمترین اختراع‌های ایرانیان، اختراع «چرخ» است.
2ـ صحاح الفرس، نخجوانی ـ لغت فرس، اسدی.
3ـ خسروی، رضا ـ جغرافیای تاریخی ولایت زاوه ـ پژوهشی در جغرافیای تاریخی تربت حیدریه، خوف، زوزن، رخ و محولات (مه ولات).
4ـ در این زمینه مراجعه فرمایید به کتاب‌های مربوط به نیروی باد، در زبان‌های گوناگون به عنوان نمونه:
Bennert & Werner - Windenergie - Verlag Technik Berlin- 1991
Jean - Peter Molly - Windenergie - Verlag C.F.. Mueller Karlsruhe - 1990.
5ـ به همان منبع مراجعه فرمایید.
6ـ جغرافیای مفصل ایران ـ دکتر ربیع بدیعی ـ جلد 1 و 2. انتشارات اقبال ـ چاپ دوم ـ تهران 1370.
7ـ جغرافیایی طبیعی ایران.
8-Gerster, G - Brot Und Salz - Flugbilder. Basel Bikhaueser Verlag 1985.
9ـ با کشته شدن یزدگرد سوم، فرجامین شاهنشاه ساسانی به دست آسیابانی در مرو، آخرین پایداری رسمی ایرانیان برابر یورش تازیان پایان گرفت. عربها، افزون بر کشتار، غارت و خرابی، گروهی از ایرانیان را که همیشه «آزاده» بودند به اسیری گرفته و آنان را در بازارهای برده فروشان، فروختند.
10ـ « ... ابولولو، پیروز را هزار و یک هنر بود که هیچ یک را حق به کار نیامد، مگر آن خنجر دو دم...» (شادروان استاد حبیبالله نوبخت ـ فازلیسم ـ جلد اول).
11ـ مسعودی ـ مروجالذهب ـ جلد اول ـ ص 677 ـ ترجمهی ابوالقاسم پاینده ـ انتشارات شرکت علمی و فرهنگی تهران.
12ـ تاریخ سیستان ـ نویسنده نامشخص ـ به تصحیح ملک‌الشعرای بهار.
13-Notebaarl, J.C - Die Windmuehlen - Der Haag Monton Verlag 1972 
14ـ همان منبع.
15ـ هدین، سون ـ کویرهای ایران ـ ترجمه پرویز رجبی ـ انتشارات توکا ـ تهران 2535.
16ـ شهر نهبدان کنونی ، مرکز فرمانداری نهبدان واقع در استان خراسان (سالنامه آماری کشور 1377).
17ـ جغرافیای تاریخی ولایتزاوه.
18- سنگ زیرین آسیاب در مثالها و حکمت فارسی به عنوان نماد پایداری شناخته می‌شود: «مرد باید که در کشاکش دهر سنگ زیرین آسیاب باشد»