برگرفته از روزنامه اطلاعات
محمدحسن صنیع‌الدوله، رئیس کل دارالطباعه و دارالترجمة ایران
تفصیل عمارات جدید دولتی و میدانها و خیابانها و غیره که در این عهد ساخته شده است:
اولاً عمارات و باغ مخصوص همایونی است که در حقیقت بیست سال است متصل در آن کار می‌شود. و این باغ بزرگ را یک عمارت طولانی دورو از وسط به دو قسمت کرده است که به همدیگر از زیر این عمارت یعنی از درهای عالی و حوضخانه‌های مزین راه دارند. در این عمارت طولانی، تالار آینه گلستان واقع است که کلاً از آینه است و چهار ستون دارد و تخت مرصع‌طلا مشهور به «تخت طاووس» در این تالار گذاشته شده و فقط این تالار در این قسمت عمارت از بناهای خاقان خلد‌آشیان فتحعلی‌شاه است، لیکن در خوبی و تزئین او در این زمان بسیار چیزها افزوده شده است که هیچ دخلی به سابق ندارد و در اعیاد بزرگ در این تالار و روی تخت مرصع طاووس که از جواهر بسیار نفیسه زیاد مزین است جلوس می‌فرمایند.
طرف دست راست این تالار اطاقها و تالارهائی است که در این اوقات مخصوص موزه دولتی شده است؛ یعنی جائی که اسباب نفیسه و غریبه و عجیبه گذاشته می‌شود. در این موزه اسباب بسیار نفیس گرانبها از قبیل جواهر دولتی و غیردولتی و اسلحه قدیم و جدید از هر قبیل و از هر جور از انواع زرگریهای طلا و نقره و ظروف گذاشته شده. و بسیار عمارت طولانی قشنگ پاکیزه‌ای است. و همه اسبابها را در روی میزها و غیره بسیار به قاعده و درست چیده‌اند. از مسکوکات خیلی قدیم و از اشیاء غریبه که از زیر زمینها درآمده است.
طرف دست چپ این تالار باز عمارتی است که محل صندوقخانه و رختدارخانة خاصة همایونی است که جواهر و اشیاء گرانبها گذاشته شده.
سمت شمالی این عمارت، عمارات عاج و عمارات جدیدة نارنجستان است که در صفا و نزهت و خوبی بنا بسیار بسیار ممتاز و به طرح فرنگی و ایرانی مخلوط به هم ساخته شده و از اشیاء نفیسه و اشکال و پرده‌ها و از اسباب و تحفه‌هائی که پادشاهان دوست هم‌عهد به هدیه فرستاده‌اند و از سایر اشیاء دولتی مملو هستند، بخصوص چند تصویر مزیق ـ که ترجمة آن خاتم‌‌کاری با سنگهای الوان است ـ که تصویر ابنیه قدیمة شهر رم در او مرتسم است، و تصویر تماشاخانه قیاصرة روم که به «سیرک» موسوم می‌باشد، و از جمله هدایای پادشاه ذی‌جاه ایتالیا است که در سفر فرنگستان به اعلی‌حضرت همایون شاهنشاهی هدیه دادند، و چند گلدان بسیار بزرگ از سنگ ملخیت که به «دهنه فرنگ» معروف است و از جملة جواهر نفیسه محسوب می‌شود، و چندین گلدان چینی بسیار بزرگ از هدایای اعلی‌حضرت امپراطور روس، و چند تصویر از تصاویر سلاطین عظیم‌الشأن فرنگ؛ من‌جمله عکس پادشاه انگلستان و امپراطریس هندوستان که در سفر فرنگستان به طور یادگار خودشان به اعلی‌حضرت شهریاری دادند، و نیز چند گلدان چینی کار سور و بعضی اشیاء دیگر از چینی سور، یادگار دولت جمهوری فرانسه که آنها را نیز در سفر فرنگستان هدیه حضور همایون قرار دادند همه در تالار عاج است.
یکی از تالارهای بزرگ این عمارت، سی و چهار قدم طول و بیست و پنج قدم عرض دارد. میز و صندلیهای این عمارات کلاً از طلای خالص است و یک تخت مرصع بسیار بزرگ که جواهر نفیسه بسیار دارد و خیلی گرانبها است در این عمارت گذاشته شده است که در اغلب از اعیاد در سلام عام، بندگان اعلی‌حضرت پادشاهی در روی آن تخت جلوس می‌فرمایند.
در میان نارنجستان نهری از آب بسیار گواراست و چهل فواره بلند از میان نهرها بلند می‌شود و حوضی است از بلور و نقره که از هدیه‌های امپراطور نیکولای مرحوم پادشاه ذی‌جاه روس به حضرت خاقان مغفور بوده است. آب بسیار صاف گوارا از میان حوض درآمده، داخل نهر می‌شود و ماهیان قرمز رنگارنگ در میان آن حوض بلور مشغول بازی هستند.
درختان نارنج و لیمو و نارنگی و انواع و اقسام مرکبات در نهایت خوبی در اینجا به دو ردیف کاشته شده و همه پربار و پرسایه و قوی هستند. در میان باغ هم انواع درختان قوی بزرگ بلند و انواع میوه‌جات و چمنها و انواع گلها در هر فصل مهیا و حاضر است، و از اغلب خیابانها انهار و آبهای زیاد جاری و یک دریاچة بسیار بزرگ مدور که از میانش پنج سنگ آب یکدفعه بیرون می‌آید مثل یک رودخانة عظیم و صدای زیاد می‌کند که نزدیک آن حوض نمی‌توان درست حرف زد. نصف بیشتر شهر طهران از این آب مشروب می‌شود. آبش در نهایت صافی و سردی و گوارائی است. دیوارهای اطراف این باغ بسیار مرتفع و همه کاشیکاری بسیار اعلی است و در هر فصلی از هر قسم گلهای ایرانی و فرنگی در باغچه‌ها موجود است و باغ را همیشه معطر دارد.
طرف جنوبی عمارات گلستان و موزه باغ بزرگ دیگری است که مثل همان باغی که مذکور شد از انواع درختها و گلها و نهالهای نارنج و لیمو و پرتقال و نارنگی مزین است. دریاچة بسیار بزرگی در این باغ است که بسیار عمیق و عریض و طولانی می‌باشد. یک حوض مدور بزرگ دیگر هم دارد.
عمارات معروف اطراف این باغ: اولاً عمارت شمس‌العماره است که بسیار مرتفع و از بناهای بسیار عالی این دولت می‌باشد. تالارهای آینه و ستونهای بلند بزرگ از مرمر و ازاره و پله‌ها نیز کلاً از مرمر و مراتب زیادی الی بالای عمارت دارد. چهل ذرع ارتفاع این عمارت است و دو برج دارد با یک مهتابی که روی برجها نشیمن عالی ساخته‌اند برای تفرج.
وقتی که بالای آن برجها می‌روند، شهر طهران و اطراف و کوهها و صحراها کلاً پیدا و چشم‌انداز بسیار بسیار خوب با روحی دارد و با دوربینهای خوب الی کوه دماوند و کوه البرز را که مدام برف دارد، در کمال خوبی می‌توان دید حتی همه دره‌ها و آبشارهای کوهها پیداست. در این عمارت هم از اسباب و اشیاء نفیسه بسیار است و ساعت بسیار بزرگی در بالای این عمارت می‌باشد که صدای زنگ آن در اکثر مواضع شهر شنیده می‌شود.
دیگر عمارت معروف به بادگیر است که یک زیرزمین بزرگ بسیار خوب با روحی دارد که در میانش حوض مرمر هست و در ایام حرارت هوا در این عمارت زیرزمین در کمال خوبی می‌توان زندگی کرد. چهار بادگیر کاشی بسیار بلند و تالارها و نشیمنهای بسیار خوب پراسباب دارد.
دیگر عمارت و تالار الماس است که از بناهای خاقان مغفور مبرور است.
دیگر از بناهای بسیار معروف عالی تکیه‌دولت است که مدور و چهار مرتبه ساخته شده است و همه از آجر است و هشت نیم دایره از چوبهای کلفت و آهن برای سقف آن ساخته‌اند. در ایام محرم پارچه‌ای از کرباس بر روی آن طاقهای چوبی می‌کشند که از باران و آفتاب محفوظ باشد.
در اطراف این تکیه هم بعضی بناهای عالی ساخته‌اند و این بنا و تکیه در میان شهر مثل یک کوه عظیمی است. از پنج فرسنگی طهران این آثار پیداست و به جز این بنا از گنبدهای مساجد و غیره که بسیار مرتفع هستند، هیچ نمایان نیستند. این تکیه درهای متعدد دارد. یک در به همین باغ عمارت باز است.
عمارات متعدد دیگری در اطراف این باغ هست که یکی از آنها آبدارخانه است و اسباب زیادی از هر قبیل مثل اسباب عکاسی و اسبابهای متفرقه از بلورآلات و دواهای مختلفه و هر قسم اسباب و اشیا که به خیال انسان بیاید، در این عمارت آبدارخانه موجود است.
دیگر عمارتی است که اسباب زین‌خانه و رکیب‌خانه دولتی در آن است و از اسباب جواهر و طلا و نقره در این عمارت خیلی می‌باشد که در کمال سلیقه چیده شده. یراق اسب از الماس و مروارید و سایر جواهر جلوة زیادی دارد.دیگر عمارت و باغی است که اسبابی که تحویل و جمع آجودان مخصوص می‌باشد از تنخواه و صرف جیب مبارک و سایر اشیاء مختلفه در آن عمارت می‌باشد و عمارت بسیار باصفای خوبی است. عکاسخانه دولتی هم در این باغ است.
در میان باغ شمس‌العماره، انبارهای مختلفة زیادی هست که از هر جور اسباب و اشیاء نفیسه در آن موجود است، به خصوص یک انباری هست که انبار بلورخانه می‌باشد. هر قدر به تصور بیاید، بلورآلات و اشیاء قیمتی در آن موجود می‌باشد.
از در باغ و عمارت گلستان و عاج که بیرون می‌رود، وارد عمارت دربار اعظم می‌شود. در این محل یک خلوت کوچک و دو اطاق است که از بناهای کریم‌خان زند می‌باشد. عمارات دربار اعظم و مشورت‌خانة دولتی و حیاط آن عماراتی است بسیار عالی. در یک قسمت آن جناب اشرف سپهسالار اعظم با امرای عسکریه جلوس می‌کنند، در طرف دیگر جناب اجل آقای مستوفی‌الممالک و سایر وزرای درباری. در روزهای مخصوص مشورت، جناب اجل آقای مستوفی‌الممالک و جناب اشرف سپهسالار اعظم و سایر وزرا همگی درتالار خلوت کریم‌خانی می‌نشینند. وزارت رسائل خاصه هم دراین خلوت است.
در طرف دیگر این عمارت مشورت‌خانه، تالار و منازلی عالی است که محل نشستن وزیر دربار اعظم می‌باشد و این عمارت یک طرفش به دیوانخانة تخت مرمر نگاه می‌کند.
همچنین عمـارتی است بسیـار عـالی که دار‌النظاره و محـل نشستن جنـاب عضد‌الملک خوانسالار و خان‌مهر مهرآثار مبارک است.
عمارت و تالار بزرگی که تخت مرمر درمیان آن است و از بناهای کریم‌خان وکیل می‌باشد، در وسط این دیوانخانه است. دو طرف، حوضها و باغچه‌های خوب است و دیوانخانه بسیار وسیع و بزرگ است و در اعیاد بزرگ در این تالار تخت مرمر، اعلی‌حضرت... جلوس فرموده به سلام می‌نشینند .
سردری بسیار عالی درآخر این دیوانخانه می‌باشد که مشرف است به میدان ارک، و این میدان در عهد قدیم مثل یک صحرای بی‌نظم بود. در سلطنت محمد شاه دور این میدان را حجرات ساخته، محل نشیمن توپچیان ساخلو طهران قرار داده بودند. بعد از احداث قنات جدید ناصری، یک حوض و دریاچة بزرگی وسط این میدان بنا شد که آبهای باغ و دیوانخانة مخصوص در آنجا فرو رفته، از وسط این حوض بیرون می‌آمد. بعد از آمدن این آب به میدان حکم شد هر طرف این حوض را ستونهای سنگی و محجرهای چوبی بسیار ممتاز قرار داده میان آنها را انواع درختها غرس کرده از سرو و کاج و انواع میوه‌جات فرنگی و ایرانی و اصناف گلها کاشته، حالا باغی است که کمتر این قسم باغ دیده شده است، به خصوص بعد از ساختن میدان توپخانة جدید. به جز از وسط و اطراف دریاچه که محل عبور و مرور مردم است دیگر راهی ندارد و کلاً باغی است درنهایت عظمت و طراوت.
*رسائل اعتمادالسلطنه (تدوین: میرهاشم محدّث، انتشارات اطلاعات)