برگرفته از روزنامه اطلاعات
شهر شلوغ، شهر کثیف، شهر پر از زباله همان شهری است که ساکنانش احترام خویش را نگاه نمی‌دارند و ازکرامت انسانی خود چندان اطلاعی ندارند، شهر تمیز، شهرآرام، شهر منظم همان شهری است که ساکنانش تنفس در هوای پاک و زمین و خیابان و کوچه آراسته را دوست دارند و از همین رهگذر به خویش احترام می‌گذارند،آنها بی‌احترامی و دون شان خود می‌دانند از خیابانی عبور کنند که جای جای آن زباله‌ها به چشم می‌خورند و سر کوچه‌اش انبوه آشغال‌ها بیرون و اطراف سطل‌های زباله هر چشمی را آزار می‌دهد و بوی نامطبوعش خبر از شلختگی می‌دهد که ازدرون تا برون آدم‌ها امتداد دارد.پیاده رو‌ها به طریقی از سوی مغازه دارها کثیف می‌شوند و پارک‌ها به‌گونه دیگری پراز خرده ریزهای موادی است که زیاد و بد مصرف می‌شوند و نامسئولانه زوائدش نه دور که نزدیک ریخته می‌شود!
کم ندیده‌ایم خودروی مدل بالایی را که ناگهان پنجره‌اش باز می‌شود و در میان بهت معدود عابرین دانا تلی از آشغال و کاغذ و پس مانده غذا به بیرون پرتاب می‌شود،هنوز برخی از جوانان ما خجالت نمی‌کشند که سرکوچه بنشینند و تخمه پوست بکنند و بی کمترین احساس مسئولیتی از خود بی‌فرهنگی و بی‌تربیتی به جای بگذارند!
کنار دریا را چنان کثیف می‌کنیم که گویی به جنگل شکایت می‌برد و جنگل شکایت باز می‌آورد که با او رفتار بهتری ندارند! برای دفع زباله‌هایی که در حجم انبوه می‌سازیم بودجه‌های شهرداری‌ها کفاف نمی‌دهد و مثل بسیاری از چیزها در این زمینه در جهان مقام خیره‌کننده آورده‌ایم!
مشکل از کجا است؟ بسیاری از شهروندان بی فرهنگی به خرج می‌دهند یا مدیریت‌ها در این زمینه ناکارآمد هستند و از تولید نظمی عمومی و درخور و شایسته عاجز مانده‌اند؟
واقعیت آن است که بدون رو دربایستی باید اعلام کنیم که آنچه در ابعاد مختلف بروز یافته و می‌یابد (که زباله سازی و پراکنده ساختنشان تنها یکی از موارد آن است) معدلی از فهم و اراده و همت و نقص و عیب جامعه ما است و هنوز حساسیت لازم برای مقابله جدی و همگانی با آنها نه از سوی جامعه و نه از سوی مدیریت آن بوجود نیامده است و ما انبوه حساسیت‌های خود را در جاهای دیگر و بعضا ناضرور خرج می‌کنیم.
راستی در شهری که زباله سازی و دفع آن یک معضل دیرپا است و در کنار آلودگی هوا به هم آمده‌اند تا زندگی را بر ساکنانش سخت‌تر کنند آیا نقاشی دیوارها و رنگارنگی آنها کاری از پیش می‌برد؟ آیا این خود کم رنگ کردن صورت مسأله نیست؟ چرا نباید بگذاریم صورت حقیقی یک شهر که ما می‌سازیمش آشکار شود؟ بلکه بر اثر دیدن واقعیت تلخ عملکرد خود به خود آییم و کاری بکنیم و همتی بخرج بدهیم، نگاهی به آمارها و مقایسه آنها با آمار‌های جهانی گویای واقعیتی است که گاهی از آن می‌گذریم و خود را به ندیدنش می‌اندازیم در تحقیقی که در سومین همایش ملی مدیریت بازیافت پسماند ارایه شد آمده است: سرانه تولید زباله در کشورهای کم درآمد 4 تا 9 کیلوگرم، کشورهای با درآمد متوسط 5 تا 1/1 کیلوگرم وکشورهای با درآمد بالا 1/1 تا 5 کیلوگرم است، ولی متغیر فوق برای ایران 66 کیلوگرم برآورد شده است. حدود 84 درصد ازکل زائدات شهری در آمریکا دفن می‌شود. در آمریکا دفن بهداشتی زباله از سال 2000 به بعد رفته رفته کاهش یافته وتبدیل زائدات و بازیافت، مورد توجه قرار گرفته است. البته در حال حاضر فقط 10 درصد زباله‌های آمریکا بازیافت می‌شود، در حالیکه این میزان در کشورهای اروپایی 25درصد است. وضعیت دفع زباله در کشورهای فرانسه به ترتیب 56 درصد دفن بهداشتی، 27درصد بازیافت و 17درصد زباله سوزی اعلام شده است و از کل زباله‌ها در آلمان، 29درصد زباله سوزی، 60درصد دفن بهداشتی و 11درصد به کود آلی تبدیل می‌شود. (همشهری، 1384: ص 15).
آمار وضعیت دفع مواد زائد در ایران نشان می‌دهد که تاکنون به امر بازیافت، توجه کمتری شده و بیشتر، دفن زباله در زمین مورد توجه است و نه حتی دفن بهداشتی. ما در بیشتر مناطق کشور شاهد این هستیم که بیشتر دفن‌ها به صورت غیربهداشتی و روباز است. متاسفانه در ایران قوانین و مقررات جامعی در مورد مدیریت بازیافت مواد زائد وجود ندارد و قوانین موجود کلی بوده و جوابگوی شرایط موجود کشور نیست. در بین شهرهای جهان نیویورک با تولید سالانه 720کیلوگرم سرانه و بعد از آن توکیو با 610 کیلوگرم سرانه و قبل از آنها بمبئی هند با 875 کیلوگرم بیشترین سرانه تولید زباله سالانه را دارا هستند و در بین شهرهای ایران، تهران، مشهد و اصفهان بیشترین سهم تولید زباله را دارند. درکشورهای با درآمد پایین و متوسط از جمله ایران برنامه ساماندهی شده خدماتی در مورد کاهش ضایعات صورت نگرفته است.
در حال حاضر شهر تهران با جمعیتی بالغ بر ده میلیون نفر، روزانه بیش از 7000 تن زباله تولیدی دارد که برای این حجم عظیم زائدات باید تدبیر کارشناسی و مدیریتی مبتنی بر اصول مهندسی اندیشید و اعمال کرد. در همین رابطه خبرآنلاین می‌نویسد: شهروندان پایتخت می‌گویند به دلیل نصب سطل‌های مکانیزه حمل زباله تا حدودی کم رنگ شده‌اند اما با این حال مشکل رفت و روب معابر در ساعت‌های مختلف روز همچنان وجود دارد. مضاف بر این سطل‌های نصب شده در محله‌ها نیز به سبب تجمع شیرابه و شکستگی بهداشت و زندگی عمومی شهروندان را به مخاطره انداخته است. همچنین در این روزها که دمای هوای شهر از مرز 40 درجه می‌گذرد در برخی محله‌ها بوی نامطبوع از سطل‌های زباله به مشام می‌رسد که ناشی از عدم شست‌وشو و گندزدایی آنهاست.
این درحالی است که روزانه بیش از 7 هزار و 500 تن زباله در تهران جمع‌آوری می‌شود که نیمی از آن توسط کارگران خدمات شهری به مراکز تبدیل پسماند فرستاده می‌شود. مجتبی عبدالهی، معاون خدمات شهری و فضای سبز تهران می‌گوید: «حجم تولید پسماندهای شهر تهران بسیار زیاد است و برخلاف شهرهای پیشرفته دنیا جمع‌آوری زباله‌های پایتخت سه بار در روز انجام می‌شود.»
او با رد مشکل جمع‌آوری زباله‌های تهران به خبرآنلاین گفت: «خدمات شهری در مناطق براساس برنامه زمان بندی مشخصی از نیمه شب آغاز می‌شود و تا قبل از طلوع آفتاب و آغاز فعالیت‌های روزمره شهروندان ادامه دارد. البته در برخی موارد پیمانکاران خدماتی کاستی‌هایی دارند که در صورت مشاهده یا گزارش شهروندان به آن رسیدگی می‌کنیم.»
مشکل زباله سازی و دفع آن خصوصا در تهران ابعاد وسیعی دارد ایرنا در گزارشی می‌نویسد: رها کردن زباله در معابر و جوی‌ها بی‌آنکه برای کسی ننگی باشد، به عادتی چندین ساله تبدیل شده و هرگز هم فکر نمی‌کنیم فردا که دوباره به خیابان می‌آییم، چگونه خیابان‌ها و جوی‌ها پاک و بدون زباله شده‌اند!؟ واقعیت آن است که بخش مهمی از فعالیت‌های خدماتی و نظافتی ماموران شهرداری، مدت مدیدی است که به پاکسازی و نظافت بی‌مبالاتی گروهی از شهروندان در رها کردن زباله در شهر معطوف می‌شود که هزینه‌های بسیاری برای شهر همراه دارد.
جدا از هزینه میلیاردی که برای پاکسازی زباله از شهر و رفت و روب آن می‌شود، فرهنگ ریختن زباله در جوی‌ها و معابر در حالی که تهران در مسیر پیشرفت و توسعه یافتگی خود قرار دارد، به لکه‌ای سیاه برای شهرنشینی تبدیل شده است.
ریختن زباله در اماکن عمومی در برخی مناسبت‌ها و ایام خاص نیز به معضلی برای شهر تبدیل می‌شود روزهایی چون ایام سوگواری محرم و ماه رمضان، اطراف حسینیه‌ها، مساجد و تکایا و ایستگاه‌های صلواتی از ظروف یکبار مصرف و زباله‌های مختلف سفید پوش می‌شود.
لیوان، بشقاب و کاسه یکبار مصرف در کنار بطری‌های مصرف شده در بسیاری از روزها میهمان ناخوانده کوچه‌ها و خیابان‌ها شده که با وجود نظافت نوبت‌های مختلف کارگران و رفتگران خدمات شهری اما باز هم این زباله‌ها در شهر دیده می‌شود.
زشت شدن چهره شهر و هزینه‌های بسیار تحمیلی برای اصلاح آن یک طرف قضیه است و وقتی موضوع با بارش‌های باران و برف عجین می‌شود، آن وقت داستان‌هایی چون آبگرفتگی برای شهر ورق می‌خورد و دردسرهایش برای خود مردم باقی می‌ماند.
به عقیده کارشناسان، جمع آوری زباله در تهران و خدماتی که روزانه شهرداری تهران برای نظافت و رفت و روب به شهروندان تهرانی می‌پردازد قابل قیاس با هیچ شهر و کلانشهر دیگری نیست اما متاسفانه رعایت نشدن فرهنگ و حقوق شهروندی از سوی گروهی از مردم، هزینه‌های نگهداشت شهر را افزایش می‌دهد.
طبق اعلام مسئولان شهرداری تهران، سرانه هر شهروند تهرانی برای هزینه نگهداشت شهر در سال 150 هزار تومان است که این رقم، بودجه سنگینی از هزینه‌های شهری را شامل می‌شود.
سید مناف‌هاشمی قائم مقام معاونت خدمات شهری شهرداری تهران در این باره می‌گوید: تعداد دفعات جمع‌آوری زباله در تهران دست‌کم چهار برابر بیش از کشورهای اروپایی است و اصلاح آن به فرهنگ سازی و توجه بیشتر مردم به حقوقشان بستگی دارد. در حالی که این کار در برخی کشورهای اروپایی هفته‌ای دو بار و برخی دیگر از کشورها هفته‌ای سه بار زباله جمع آوری می‌شود در تهران روزانه حداقل 2 بار زباله‌ها جمع آوری شده که هزینه‌های سنگینی بر شهر تحمیل می‌کند.
وی، آبگرفتی معابر در روزهای بارانی را مرتبط با وجود زباله‌ها در جوی‌ها دانسته و می‌افزاید: شهرداری تهران از طریق شهرداری‌های نواحی، در ایامی چون ماه رمضان و ماه محرم با توجه به افزایش تولید زباله در اماکن عمومی آگاهی و آموزش‌های لازم را در خصوص جداسازی زباله‌ها و چگونگی دفع آنها را داده اما بی توجهی گروهی از شهروندان باعث می‌شود تا مشکلات وجود زباله در شهر همچنان وجود داشته باشد.
به اعتقاد کارشناسان مسایل شهری، در بحث زباله و نظافت شهر باید کمی رودربایستی را کنار گذاشت چرا که مشکل دقیقا به رفتارهای فردی برمی‌گردد. بسیاری از مردم به فرهنگ والای خود مفتخرند اما لحظه ریختن زباله کنار ساحل، جوی آب، رودخانه، دریا و حتی در کوچه و خیابان محل زندگی به تنها چیزی که فکر نمی‌کنند همین فرهنگ است.
جریمه ریختن غیرقانونی زباله به مکان‌های عمومی در شهری مانند تورنتوی کانادا 380 دلار است، یعنی بیش از نیمی از حقوق کارمندان و کارگران ایرانی. این جریمه دقیقا نشان‌دهنده اهمیت موضوع است.
تفکیک نشدن زباله‌های قابل بازیافت از یکدیگر و دفع آنها در روز که لابلای آن زباله‌های دارای ارزش و قابل استفاده وجود دارد موجب شده تا زباله دزدها فعالیت چشمگیری داشته باشند. این مساله سبب شده تا کنترل شهرداری بر زباله دزدی‌ها سخت‌تر شود.
وی با اشاره به اینکه شهرداری برای فرهنگ سازی مناسب در بحث دفع زباله‌های شهری مجبور به فعالیت‌های قضایی شده است، یادآور می‌شود: نزدیک به 180 ضابط قضایی آموزش دیده با حکم دادگستری در بحث برخورد با متخلفان دفع زباله مشغول فعالیت شده اند.
فیاض با بیان اینکه ضابطان قضایی با شهروندان و اصنافی که در مباحثی چون ریختن زباله در جوی‌ها، تولید بیش از حد زباله، تفکیک نکردن زباله و قراردادن زباله غیر از ساعت‌های تعیین شده برخورد می‌کنند، می‌گوید: 90 درصد شهروندان و مراکز و اصنافی که تذکرات ضابطان قضایی را گرفته‌اند رفتار خود را در دفع زباله اصلاح کرده اما 10 درصد به دلیل عدم توجه به تذکرات ضابطان قضایی به دادگستری معرفی شده‌اند.
بنابر اعلام مسئولان شهرداری تهران هزینه سالانه برای جمع‌آوری و دفع زباله‌های تولید شده از سوی شهروندان به 120 میلیارد تومان می‌رسد که در صورت اصلاح رفتارهای دفع زباله این هزینه‌ها کاهش یافته و سودآوری زیادی را برای شهر به دنبال خواهد داشت. در همین رابطه کانون سلامت «ژین» موضوع را بیشتر باز می‌کند و می‌نویسد: باید توجه داشت تمام موادی که از نظر ما به درد بخور نیستند، دور ریختنی نیست. اگر به هزینه‌های جمع آوری و دفن زباله نگاهی بیندازیم، متوجه می‌شویم که با کمی دقت می‌توان از استهلاک چه سرمایه قابل توجهی جلوگیری کرد.
هزینه جمع‌آوری و دفن هر تن زباله 35 هزار ریال است. برای تولید هر تن کاغذ باید 15 اصله درخت تنومند قطع شود و برای تولید هر تن آلومینیوم 4 تن سنگ معدن و 7 تن زغال سنگ و قیر لازم است. برای تولید شیشه باید مقدار زیادی شن و ماسه از زمین استخراج شود. عمل حفاری و استحراج منظره زشتی به محل معدن می‌دهد و علاوه بر آن مقدار زیادی سوخت و آب نیز مصرف می‌شود. هر تن زباله حدود 400 متر مکعب گاز گلخانه‌ای دی اکسید کربن متصاعد می‌کند و از هر تن زباله 400 تا 600 لیتر شیرابه خارج می‌شود که می‌تواند تاثیر خطرناکی روی آب و خاک داشته باشد و محل‌های دفن زباله هر روز گسترش بیشتری پیدا می‌کنند. اگر تولید زباله به همین ترتیب ادامه داشته باشد، مدت زیادی طول نخواهد کشید که تمام اراضی اطراف شهرها پر از زباله شده و محلی برای دفن زباله باقی نخواهد ماند.
بازگشت به طبیعت در مورد بسیاری از مواد موجود در زباله به طول می‌انجامد و این مواد سال‌ها باعث آلودگی و آسیب به محیط زیست می‌شوند. شیشه و قوطی‌های فلزی و بویژه آلومینیومی صدها سال روی زمین باقی می‌مانند. کیسه‌ها و ظروف پلاستیکی که یک روز به دلیل سبکی و دوام آنها ساخته شدند، امروزه عامل بزرگترین مشکلات زیست‌محیطی هستند. پلاستیک غیر قابل تجزیه است و کیسه‌های نایلونی به طور متوسط 500 سال در محیط باقی می‌مانند. کیسه‌های پلاستیکی همراه باد همه جا پخش می‌شوند و بیشتر آنها سر از دریا در آورده با بلعیده شدن به وسیله جانداران سبب مرگ آنها می‌شوند. چنانچه پلاستیک و نایلون موجود در زباله سوزانده شود، اسید کلریدریک ایجاد می‌کند که باعث آلودگی هوا و آسیب رساندن به انسان و دیگر موجودات می‌شود.
از سوی دیگر، انباشته شدن زباله در محل و شهرها مکان خوبی برای رشد میکروبها و تولید و تکثیر حشرات و جانوران موذی نظیر موش است؛ زیرا زباله سه عامل رشد و تکثیر این جانداران یعنی مواد غذایی، رطوبت و پناهگاه را با خود دارد. طبق برآوردهای علمی در هر گرم خاکروبه بین 50 هزار تا 10 میلیون باکتری مختلف وجود دارد. مگس که ناقل انواع اسهال، حصبه، وبا، سل و... است و موش که تکثیر آن بستگی به میزان زباله دارد و تیفوس و طاعون را اشاعه می‌دهد، در اثر انباشتگی زباله سلامت محیط انسانی را تهدید می‌کنند.
بعضی از زباله‌های خانگی مثل انواع باطری، لامپ‌های مهتابی و جیوه‌ای و لوازم الکترونیکی به علت داشتن سرب، جیوه و کادمیوم در ترکیب خود خطرناک هستند.
همچنین تعویض خانگی روغن موتور ماشین و جاری کردن آن در فاضلاب شهری به دلیل وجود مواد سمی باعث آلودگی آب‌ها می‌شود. یک لیتر روغن موتور می‌تواند تا یک میلیون لیتر آب سالم را آلوده کند.
در حالی که این روغن موتور قابل بازیافت و استفاده مجدد است و می‌توان آن را به تعویض روغنی‌ها تحویل داد تا آن را برای تصفیه مجدد تحویل پالایشگاه دهند.اما مصرف درست می‌تواند تا حد زیادی هزینه‌های خانواده و مصرف آب و انرژی را پایین بیاورد و از تولید بیش از اندازه زباله جلوگیری کند.
برای مدیریت زباله‌های منزل در درجه اول مواد قابل تجزیه مثل پس مانده‌های آشپزخانه و مواد غذایی را از سایر مواد جدا کنید. این مواد بسرعت تجزیه شده به طبیعت باز می‌گردند.
پس مانده‌های گیاهی نیز به کود کمپوست تبدیل می‌شود که برای اصلاح خواص خاک و جبران مواد غذایی از دست رفته آن مفید است و با اجرای دقیق این طرح می‌توان روزانه 530 هکتار خاک کشور را احیا کرد.
روزنامه‌ها و کاغذهای باطله و دفترچه‌های تمام شده مشق نیز قابل بازیافت است که باید جداسازی شود. همچنین شیشه‌های به درد نخور منزل علاوه بر قابلیت مجدد تبدیل به شیشه در صورت بازیافت، فضای دفن زباله را نیز اشغال نمی‌کند. بنابراین شیشه‌ها را نیز در محل دیگری نگهداری کنید و وقتی انباشته شد آن را به ماموران بازیافت یا خریداران دوره گرد بفروشید.
ظروف و قوطی‌های فلزی آلومینیوم را دور نیندازید. بازیافت آلومینیوم می‌تواند 90 درصد انرژی لازم برای ساخت آن را به صرفه جویی کند. آلودگی مرحله تولید آن نیز 95 درصد کمتر است. این قوطی‌ها را نیز جدا نگهدارید و به فروشنده‌های دوره گرد بفروشید تا به قوطی، ظرف جدید، فویل و ظروف یکبار مصرف آلومینیومی تبدیل شود.
برای کاهش خطرات میکروبها و حشرات، در سطل زباله از کیسه‌های پلاستیکی سالم جای میوه یا خریدهای دیگر استفاده کنید و هر شب در زمان مناسب زباله را به رفتگر تحویل دهید. کیسه‌های پلاستیکی، ضایعات پلاستیکی و لوازم پلاستیکی شکسته را جمع‌آوری کنید و به خریداران دوره گرد تحویل دهید. تا جایی که ممکن است از لباس‌ها و پارچه‌ها استفاده کنید. از پارچه‌های پنبه‌ای برای گردگیری و استفاده در آشپزخانه می‌توان بهره گرفت.
لوازم برقی از انواع باطری بهتر است تا حد ممکن از اسباب بازی‌ها و لوازم باتری دار استفاده نکنید. باتری‌ها حاوی مواد سمی هستند و قرار گرفتن آن در دسترس بچه‌ها کار درستی نیست.
از قرار دادن لامپ‌های سوخته در محلی که قابل شکستن است، خودداری کنید. مواد موجود در آنها بشدت آلاینده است.ظروف غذا را ابتدا کاملاً تخلیه کنید و سپس بشویید. این کار باعث می‌شود رطوبت کمتری وارد زباله‌ها شود. خرده نان و پس مانده سفره را نیز می‌توانید برای پرنده‌ها بریزید. سعی کنید فقط مواد قابل تجزیه را در کیسه ریخته و تحویل رفتگر بدهید.هنگام خرید از بسته بندی‌های زیاد از سوی فروشنده جلوگیری کنید. خرید را به طور کلی انجام دهید. مثلا برنج را برای مصرف سالانه خریداری کنید. با این روش کیسه‌های کمتری برای بسته بندی استفاده می‌شود. برای خرید نیز می‌توانید از ساک‌های پارچه‌ای که پارچه‌های موجود در خانه ساخته اید، استفاده کنید در صورت امکان شیرینی و آجیل را در پاکت‌های کاغذی بخرید. از ظروف یک بار مصرف نیز کمتر استفاده کنید.اگر در حیاط خانه تان باغچه دارید، می‌توانید مقداری از زباله‌ها و پس مانده‌های آشپزخانه مثل پوست تخم مرغ، استخوان، ضایعات سبزی و میوه و ضایعات گوشتی و دیگر مواد قابل تجزیه را در گوشه باغچه تان به کمپوست تبدیل کنید.